ფარავანის ტბის ნაპირას, სადაც შარვაშეთის მთა დააწყდება, სანსრების გადასწვრივ, განმარტოებით მოსჩანდა კარავი, რომლის გარშემო რამდენიმე ადამიანი ტრიალებდა, ქალი თუ კაცი. სამგზავროდ ეცვათ: გზად მიმავალთ შეესვენათ აქ. კარავში მხოლოდ ქალები და ბალღები იყვნენ. ქალბატონს სარტყელი მოეშვა, გულისპირი ჩაეხსნა; მხარ-თეძოზე მიწოლილი თვალებს ლულავდა. მარჯვენა მკლავი უღონოდ გადმოეგდო ხალიჩაზედ. მის დაღონებულ სახეს და მოდუნებულ ტანს თუ ხელს ვეღარ უხდებოდა ვერც მელევანდი მოელვარე, ვერც გულისქინძისთავი, ძვირფასი ბეჭედი, თუ საყურე ფასდაუდები: მხიარულად მოციმციმე სამკაული უფრო მკაფიოდ ჰსახავდა ღრმა ნაღველს მათის პატრონისას. კარავში ორიც სხვა დედაკაცი იყო. ისინი მისხდომოდნენ მიწოლილ ბავშვებს, სდარაჯობდნენ მდუმარედ მათს ძილს მღელვარეს.

- ნენე, ჩაეძინა ბაგრატს? - ჰკითხა ნელის ხმით ქალბატონმა.

- ჩაეძინა, როგორც იყო. ძილი უკრთება: გონებაში ჩავარდნილი ბალღია, ჰხედავს გარემოებას და ღელავს, - მიუგო დედაკაცმა დაბალივე ხმით.

- აბებურა კი, ვენაცვალე, იმდენად ვერა გრძნობს გაჭირვებას: არ ესმის პატარას. მაინც ჟინიანობდა გზაზედ, თავისებურად ვერ მხიარულობდა. მალე ჩაეძინა დაღლილს; ღრმა ძილი არც ამას მოსდის, - მოახსენა მეორე ძიძამ.

- ადარნასე?

- ადარნასე თავის მამასთან იქნება: თავისი თავი დიდი ჰგონია, მარაქაში გასარევი, და ვაჟკაცებს არა ჰშორდება.

დედაკაცს კიდევ რაღაც უნდა ეთქვა, მაგრამ ქალბატონმა ტუჩებზედ ხელის მიფარებით ანიშნა, დაჩუმებულიყო, ბავშვები არ დაეღვიძებინა.

ქალბატონი ერთხანს თვალღია იყო გარინდებული, მერმე ჩახუჭა თვალები, ჩაეძინა. ვერ დაუმშვიდა ძილმა სახე: შუბლი ისევ შეჭმუხვნილი დარჩა, ლოყებზე შიგადაშიგ ისევ გადურბენდა სწრაფი რამ მოძრაობა; მხოლოდ უფრო ფერმკრთალი შეექმნა სახე აღმბეჭდავი დიდის ტანჯვისა.

აიხადა კარვის კალთა და გამოჩნდა ვაჟკაცი. მზრუნველობით მიმოხედა იქაურობას, მიაბყრა თვალი მძინარე ყმაწვილებს და უკანვე გადადგა ნაბიჯი, ფრთხილად ჩამოუშვა კარვის კალთა. ვაჟკაციც ძლიერ დაფიქრებული იყო, შავად მოქუშული. მძინარეთა ხილვით უფრო დაიჩრდილა მისი სახე, სევდა ღრმად აიხატა მის დიდრონ თვალებში. მსუბუქად იყო შეიარაღებული. საგზაო ტანისამოსი ეცვა. ჯაჭვი გაეხადნა. მუზარადის მაგივრად ჩახუჭუჭებული კრაველი ერქვა თავს, მსუბუქ რამ ჯიღით შემკულ-დამშვენებული. ვაჟკაცის დანახვაზე დედაკაცები შეინძრნენ, მაგრამ ანიშნა, წყნარად ყოფილიყვნენ, არ ამდგარიყვნენ.

- შენ კი არ გინდა, შვილო, ძილი? - მიუბრუნდა იგი პატარას, რომელიც ფეხდაფეხ მიჰყოლოდა მამას კარავთან და ეხლა მასთან ერთად გამოტრიალდა უკან.

- არა! გიორგიმ მითხრა: ნავს მოაყენებენ ნაპირზედ და, თუ გინდა, სათევზაოდ გავიდეთ ტბაში: მამას დაეკითხე, არ გაწყრესო. ნებას მომცემ?

- წაჰყევ, თუ არ დაღლილხარ. ფრთხილად კი იყავ: არ ვარგა წყალთან ხუმრობა.

ბალღი დაეშვა. ტბის ყურისაკენ. მამამ გაადევნა მოსიყვარულე თვალი და წარმოსთქვა:

- თავის პაპასავით მხნე არის, გაუტეხელი. მთელი ღამის მგზავრობამაც ვერ დაქანცა. სახითაც იმასა ჰგავს, უფრო ცეცხლის მფრქვევ თვალებში. ტყუილად კი არ დავარქვი ადარნასე. პირმშოა ჩემი, ტახტის მემკვიდრე, მაგრამ რაღა დავუმკვიდრო საწყალს, როდესაც ღმერთმა გარე შეაქცია პირი თვისი ჩემგან და შემერყა სამკვიდრებელი, იავარმექმნა მონაგები მამა-პაპათა?!

მოჰშორდა ვაჟკაცი კარავს, დაუხვია ტბის ყურისაკენ. მოსჩანდა ნაპირზე მომდგარი ნავი. გადაადგა კლდოვან ქიმს, ტბას რომ წასდგომოდა ზედ. ჩაიხედა წყალში. შეჰზარა: იქაც გულჩახვეული უბედურება დაინახა გულგატეხილმა. ღრუბლიანი იყო ცა. ეტყობოდა, მაღლა ქარი ჰქროდა: ღრუბლები სწრაფად იცვლიდნენ სახეს, დაქანაობდნენ ჰაერთ სივრცეში. მოქუშულ ცას ტბაც ჩაეშავებინა, გამდნარი ტყვიის სახე დაედვა მძიმედ მოძრავ ტალღებისათვის. კიდეც იგრაგნებოდა ტბის ზეწარი: შეშფოთებულიყო საგუბარი; ამოდუღდა წყალი ბუყბუყით, განრისხებას აპირებდა ძლიერი, ბრძოლას მძვინვარეს; ჯერ კი ისევ ცდილობდა, თავი შეეკავებინა ჟამიერად, თუნდ წამიერად.

- უბედობა უბედობას მოსდევს, მარცხი მარცხს ენაცვლება და ვაი თუ ბუნებაც მტრულად მომეპყროს, მანაც განიზრახოს. ჩემი ზიანი. თუ ღელვა ასტყდა, მსუბუქი ნავი ვერ გაუძლებს ტალღების ხეთქებას, ხიფათი შეემთხვევა ბალღს, - გაიფიქრა იმან.

და უნდოდა გადაეძახნა პატარისათვის, არ გაჰყოლოდა მებადურებს, მაგრამ თავი შეიმაგრა, მიცემული სიტყვა აღარ დაშალა.

- არა უშავს რა, არ შეკრთება: ჯერ პატარაა, მაგრამ ყოჩაღია. გამბედავი. არ უნდა შედრკეს, სრულებით არ უნდა იცოდეს შიში. მემკვიდრეა ჩემი, მომავალი მეფე-სარდალი და თავის ცხოვრებაში ბევრ საბედისწერო ცვლილებას უნდა ელოდეს ყოველს ჟამს. ეხლავე უნდა გაიკლდევოს გული, შეეჩვიოს საფრთხეს, განსაცდელს, შერყეულ მემკვიდრეობას ვუტოვებ, იქნებ დანგრეულსაც; დიდი ბრძოლა დასჭირდება შემდეგში, უტეხი გმირობა, საგანგებო მოსაზრება სწრაფი.

შეცურდა ნავი. ვაჟკაცი ერთხანს იდგა იქვე უძრავად, მერმე მოისვა სახეზედ ხელი, გამოტრიალდა. მოავლო თვალი არე-მარეს. გვერდზედ არავინ ახლდა. ხმალდარაკიანი მონა შორს იდგა ლანდივით იქით, მეორე მხარეს, ქვაზედ ჩამომჯდარიყო ჭარმაგი ვინმე ჭაღარა და ხელმანდილით ჩამობმულ მარცხენას ისწორებდა: მსუბუქად დასჭრეს მოხუცი ბარძიმ ბოლოს ბრძოლაში; ტყვედ კი ვერ ჩაიგდეს; ძლივს გამოასწრო, შემთხვევით გადარჩა.

- ბარძიმი. ცოტაღა შემრჩა ახლო მყოფთაგანი, ჩამეხოცა მთელი რაზმი. იძლია ჩემი ლაშქარი. განქარდა ძალა. ეჰ, აღარა ღირს ფიქრი გარდასრულზედ, არც ზრუნვა რამე. ალბათ ესეც ღვთის ნება იყო. არ ვიცი, რითი განვარისხე კურთხეული, რად დამამდაბლა ესე საშინლად, ან რად გამწირა ესე სრულიად. არა ჰქონია სამართალი არც იმას! - წარმოსთქვა ვაჟკაცმა.

და ხელი ჩაიქნია უმწეოდ, ჩაჰკიდა თავი. უკანასკნელ დამარცხების შემდეგ დაჰკარგა გმირმა იმედი, სასოწარკვეთილებას მიეცა მწარეს. დაშალა ფიქრი მძლავრად მომქმედი, უკუაგდო ზრუნვა სახელმწიფოზედ. მასში დარჩა აწ მხოლოდ ვინმე მოსახლე, რომელიც იმაზედღა ფიქრობდა, ოჯახი გადაერჩინა განსაცდელისაგან, დროზედ გაეყვანა სამშვიდობოს, დაებინავებინა უშიშარ ადგილას. თავის თავს მხოლოდ სახლის მამადღა სთვლიდა ეხლა; უკვალოდ გამქრალიყო მასში ზრუნვა თავის უდიდეს ოჯახზედ; დაჰვიწყებოდა სევდიანს ,რომ განგებას დაედგინა ის არა მარტო მამად ოჯახისა, მამასახლისადაც საქართველოსი; აღარ ახსოვდა, რომ ხელთ ეპყრა მას მთელი ერის ბედი, იღბალი; რომ მას შეჰყურებდა ქართველთ სამშობლო, ერთადერთს იმედს ძალებით მოსილს, ერთადერთ მხსნელს განძვინებული ვეშაპისგან პირაშკმულისა. მოზღვავებულიყო ურჯულო დასანთქმელად ქრისტეს მმოსავთა, მათ მოსასპობლად. სხვა არვინღა ჰყვანდა ერსა ხელისაღმპყრობი.

თავისი თავმოყვარეობაც დაჰვიწყებოდა ვაჟკაცს, ის ზვიადი ოცნება, რომელიც უსახავდა მას საქართველოს შეერთებულს ზღვიდან ზღვამდის და თან მას, აშოტ მძლეველს. ბრწყინვალე გვირგვინად შეკრებულის ტომისა, სალბუნებლად მის წყლულებისა, მანათობელად მის ცხოვრებისა. ყოველივე ეს წაშლილიყო მის მიმქრალ სულში ღა აღმოჩენილიყო მხოლოდ კერძო ადამიანი, რომლის მოწოდება იყო მარტო კერძო ცხოვრების მოწყობა, საკუთარი კერის დარაჯობა და მფარველობა. ჩასთვლემოდა აწ მასში გმირს შემმართებელს, მისძინებოდა მასში ნიჭს ცხოველს, მარჯვედ მოაზრეს, დიდებულ გეგმთა სწრაფად ჩამომსხმელს. მოშვებულ-მოდუნებულიყო მასში მისი ნებისყოფა უტეხი, ბუმბერაზულ საქმეთა მსრულებელი. გული აღარ უთქმიდა მას ეროვნულ ძნელ განცდათათვის.

არ უამა ბარძიმის დანახვა, შესაძლებელი ყოფილიყო, გზას აუქცევდა. ის კაცი სინიდისის მხილებათა განსახიერებად დაჰხატოდა ეხლა მას; იცოდა, რას უსაყვვდურებდა, რას მოსთხოვდა იგი ხალხის მეთაურს, ერის წინამძღვარს. უნდა დადუმებულიყო: უმწეო იყო მხილების წინაშე, საპასუხო არა ჰქონდა რა. ჰხედავდა, რა მოქმედება შეჰფეროდა ეხლა მას, მაგრამ ვერ ძალედვა გაჰყოლოდა მოვალეობის მოწოდებას: უღონო ქმნილიყო ბუმბერაზი, ვითა სამფსონი თმაწაკვეცილი; ჩაფერფლილიყო ხალხის მოჭირნახულე; სურვილით მოჰსურვებოდა მყუდრო რამ ადგილის მოწყობა, თავისუფლად სუნთქვა სუფთა ჰაერში, ცხოველმყოფელ მზის სხივზედ თბობა, ცივ წყაროთი, ლუკმა პურით კმაყოფილება. დაჰნატროდა იგი ეხლა იმ თვის ქვეშევრდომთ, რომელთ სახელი მათ სოფელს იქით არვინ იცოდა, რომელთა ზრუნვა მათ ეზო-ყურეს არ სცილდებოდა, რომელთ უბნის საქმეც კი არასოდეს არ დასტეხოდათ თავს. ეს სანატრელი ყოფაც მიუწდომელი იყო აწ მისთვის.

სხვა გზა მაინც არა ჰქონდა მას და ღონდებოდა უღონოდ თვის აღმზრდელის წინაშე, საგმირო საქმეთა მასწავლებლის წინ, ისე, როგორც პატარობას მოსდიოდა ხანდისხან, როცა ვერ შეასრულებდა დავალებულსა. მკაცრი ოსტატი უკლებლივ სთხოვდა ყოველსავე და მით უფრო მტკიცედ, რომ მას ზურგს უმაგრებდა ისეთი სასტიკი ნებისყოფის კაცი, როგორიც იყო მისი მამა მეფე ადარნასე. ბარძიმი რომ ნელის ნაბიჯით წამოვიდა მისკენ, ბალღური უმწეობა იგრძნო აშოტმა.

სად წავიდოდა?! უფერი გარემოება უდრეკ სალტასავით შემოსჭდომოდა მას, საძრაობას აღარ აძლევდა ტყვექმნილს.

- ერთბაშად დამენგრა წელთა სვლაში შექმნილი დიდება და სწორედ მაშინ. როცა მივაღწიე სურვილთა ბჭესა: თბილისში თითქმის აღარავინ დარჩა სარკინოზთაგანი, გარდა ამირ ალი-შუბის ძისა, რომელი თავისის ამალით მეტეხს ვეღარ შორდებოდა და მოციქულს მოციქულზე მიგზავნიდა: დავზავდეთ, მოვსპოთო ბრძოლა ერთმანეთს შორის; ხარკს აღმითქვამდა, საწინდარს მორჩილებისას. ცრუობდა! დროის მოგება ჰსურდა. მინამ ბაღდადიდან ჯარს მოაშველებდნენ. გრიგოლი, მთავარი კახეთისა, მხარს უჭერდა ალის: უნდოდა მისის შემწეობით და მთიელთა დახმარებით ვეძლიე მე, თითონ დაეჭირნა ქართლი. ავად მოუხდა თათბირი: დაემხო ჩემ მიერ მათი შეერთებული ძალა ქსნის პირას. ივლტოდა გაწბილებული. რამდენი დავლა დაგვრჩა! აივსო ყოველი კაცი საგანძურით, ტყვით, იარაღით... დროზედ მომეშველა აფხაზი თეოდოსე. სიძე კი არა, მარჯვენა ხელი შეიქმნა იგი ჩემთვის. ერთი დაკვრაც და - გრიგოლსაც, ემირსაც ხელშეკრულებსა ვნახავდი ჩემს წინ...

- ბატონო მეფევ! ფიქრს მისცემიხარ მწარესა განმარტოებული, ოცნებას მძიმეს; თავის თავს ეტყვი რასმე სათქმელს, ხმამაღლა ესაუბრები. ჟამი კი შავი ჩამოგვდგომია, საქმე საშიშარი. ჰხამს აჩქარება მოქმედებისა, დიდი სისწრაფე.

- კიდევ რამე ახალი უბედურობა?!

- არ ვიცი, როგორ დაგვიღამდება ეს დღე, რას მოგვიტანს შემდეგი ჟამი, თუნდ წამის ყოფა. ვალდებული ვარ შემოგბედო და გაგაფრთხილო. ვკადნიერობ: აღმზრდელი ვარ შენი. ესეც არ იყოს საქართველო შენ შემოგმზერის, შენზედ ამყარებს იმედს გვემული.

- ტყუილად მიმზერს! ამაოა ნგრეულ საძირკველზედ იმედთა ციხის აგება: ღმერთმან გამწირა მე და ჩემთან ყველა ის, ვინც ჩემზედ აბყრობს თვის სასოებას.

- რას ინებებ ეხლა, რა ბრძანებას მოგვცემ?

- მე?! არაფერს! მოიქეცით, როგორც გიჯობდეთ. მეც მხოლოდ იმაზედა ვზრუნავ, ცოლ-შვილი მივაცილო სამშვიდობოს, მივიყვანო ბიზანტიას და... ყველა თქვენგანიც ამასა ცდილობს ეხლა.

თუ ესეთი პასუხი უცხოს მოესმინა აშოტისაგან, მის ბუნების უცნობს სხვას, ეჭვს შეიტანდა მის სისაღეზედ; იფიქრებდა: უბედურობამ შეარყია კაცი, დასცა მისი ნებისყოფა, მისი გონება; მთლად უხმარი გახდაო სამძიმო საქმისთვის. სხვანირი დასკვნის გამოტანა არც შეიძლებოდა. მაგრამ ბარძიმი ახლო იცნობდა თავის აღზრდილს, ბევრჯერ მასთან მხარდამხარ მებრძოლ აშოტ ძლიერსა, იცოდა: ხანდისხან, ეს შემმართებელი ვაჟკაცი ბუმბერაზი დაჰკარგავდა ბრძოლის სურვილს თუ უნარს, მოუდუნდებოდა ნებაჩამტვრეული. ამ შემთხვევაში ძლიერი რამ შთაბედჭდილება იყო საჭირო, მის ბუნების მძლავრად შემარხეველი გავლენა, რომ ისევ გადაეშვა მისი სული მოქმედებათა სადენზედ, კვლავ აემუშავებინა მისწრაფება მისი ძლიერი. წინადაც შეენიშნა ბარძიმს ეს, როდესაც სწვრთნიდა იგი უფლისწულს; მერმეც ეთვალიერებინა, როდესაც მეფე შეიქმნა იგი თვითმპყრობელი და ფართოდ გაშალა ფრთა არწივისა. ამისთანა შემთხვევაში ეს იმედიანი ვაჟკაცი ვიდოდა უმიზნოდ, უაზროდ, თვითმოქმედების ეშხს მოკლებული, საკუთარ მკვეთრ აზრთაგან ხელცალიერი. თვალთა გამომეტყველებაც ბუნდი ჰქონდა მაშინ მას, იმ თვალთა მეტყველება, რომელთ გამწველ-გამჭვრეტ ცეცხლს ძნელად უძლებდა თუნდაც მამაცი.

ამგვარ მდგომარეობაში ჩავარდა აშოტი ბოლო დამარცხების შემდეგ. ძნელი იყო. ეს რთული ყოფა მისთვის პირად, მის ჯარის ნაშთისათვისაც, რომელი შეჯგუფებულიყო მის დროშის ქვეშ, რომელს სასოება დაემყარებინა მის სიმხნეზედ, გამჭრიახობაზედ. შესაძლო იყო მთელი მისი საბრძანებელი დაღუპულიყო ამ მის მდგომარეობის გამო. გამოცდილი ბარძიმი გონების თვალით ეძებდა ეხლა ამ საგანს, მალე მიაგნო. თითონ აშოტის ნათქვამმა მისცა მას ეს საგანი. და სცადა აღმზრდელმა გაეღვიძებინა ვაჟკაცში მისუსტებული მხნეობა მისი, ის განთქმული უნარი, რომელსაც ბევრჯერ საესავოდ დაეგვირგვინებინა ძნელი საქმე სახელმწიფო და დიდების შარავანდედით შეემოსა აშოტის მაღალი შუბლი.

- განგიზრახავს, მეფევ, მხოლოდ შენი დიდებული ცოლ-შვილის გადარჩენა, უზრუნველყოფა, მაგრამ თუ იავარ-იქმნება, მტრისაგან მათი საუნჯე ყოველი, ხოლო სამკვიდრებელი დატყვევებულ, მწარე შეიქმნება სიცოცხლე მათი, არყოფის სადარი.

- იმდენი კიდევ დარჩენიათ, საცხოვრებლად ეყოთ: გამოქცეულნი ვართ, მაგრამ საუკეთესო ზინეთი მაინც არ ჩავუგდეთ მტერს ხელში, თან წამოვიღეთ. გადავალ ბიზანტიას, უშიშრად დავაბინავებ იქ ყველას, მეც იქ დავრჩები: ჩემი სამსახური და ღვაწლი ახსოვს იმპერატორ მიხეილს.

- არ შეჰშვენის აშოტ გმირს უსასოდქმნაი! მაინც თვით ეგ უმცირესი შენი სურვილიც შეუძლებელი შეიქმნება ასრულდეს, თუ მწრაფლ არ დასტოვებ მაგ უფერ განზრახვას. ვხედავ მე ამას!

- როგორ? უფრო მეტ სიავესა ჰგრძნობ, მოელი?!

- არც წინადგრძნობაა ეს ბუნდი, არც მოლოდინი ამაო. გამოცდილება მიკარნახებს ამას და გარემოებათა მიმდინარეობა ცხადად მიჩვენებს. ხმებმაც მოაღწია, გადმოხვეწილთა სიტყვამ. ჩემი მოვალეობაა, მოგახსენო. გთხოვ დაჟინებით, მიაბყარ ჩემ სიტყვას ყური! - მოახსენა ბარძიმმა.

და თვალი თვალში გაუყარა ბატონს. მოხუცის თქმამ და თვალთა ძალამ შეაღეს კარი აშოტის ყურადღებისა, მძლავრად შეარხიეს მეფის ფიქრები, აუმოძრავეს ნებისყოფა მიდუნებული; განახლებული გრძნობები აშალეს მის გულში, თუმცა არა ვაჟკაცურ-რაინდული, მაინც ახალი სახის მექონნი, მსწრაფლ მოქმედების გამომწვევნი: შეაშფთოა ნათქვამმა აშოტი, შეაშინა. როგორც კერძო კაცი, ოჯახის მამა მოჭირნახულე.

- იცი რამ - არ კი მეტყვი; ხიფათსა ჰხედავ მოწევნილს - არ კი მიზიარებ.

- ამაოდ მაყვედრი! თქმა - ჩემი მოვალეობაა, ვერც ვუღალატებ ჩემს მოწოდებას; არც დავარღვევდი შენს მარტოობას, თუ თქმა არ მინდოდეს ვხედავთ, როგორ გვერიდები მეც, ყველასაც. ჰგონებ, თანამოაზრე და მეშველი ჭირში ნაკლებ არის საჭირო, სინამ ლხინში, და სდუმხარ.

- ჩემს აზრს არ გაიზიარებთ არც შენ, არც სხვანი; ამაოდ გეტყვით. მეფე მხოლოდ ხალხის კუთვნილება გგონიათ, თითქო მას უფლება არა აქვს იზრუნოს თვის მყუდრო ცხოვრებაზედ. თქვი სათქმელი!

- იმისთვის გვგონია, რომ მეფის ოჯახი მთელი ერი არის: იგი მოწოდებულია ღვთისაგან მამად ხალხისა. ესე აკურთხა შენი წინაპარიც განგებამ, როცა უხორცოთა ხელით ზეცით მოართვა მას გვირგვინი დიდებისა... მისმინე, მეფევ!

- ვიძლიენით, რადგან ტფილისთან ძლიერ ახლო შევებით მტერს. ის ეყრდნობოდა მახლობელ ციხეებს, იქაურ მეციხოვნეებითა ძლიერებდა მებრძოლ ძალებს და აახლოებდა; ჩვენ კი ზურგთ უკან არა გვყვანდა ჯარი მარქაფა, არც ბურჯი გვქონდა იქვე ახლო რამ საიმედო.

- ეგ არაფერი! ქსანზედაც სწორედ ეგრე შევებრძოლეთ კახეთის მფლობელ გრიგოლს: იმისი ლაშქარიც უფრო მეტი იყო ჩვენსაზედ, მთიელთაგან შევსებულ-გამტკიცებული, ოსთა და ხაზართაგან განმრავლებული, გარნა მოგვანიჭა ღმერთმა გამარჯვება საარაკო. ჩვენს საბრძანებელს შემოუერთდა მთელი ქართლი ქსნის ნაპირამდინ, - სთქვა აშოტმა.

და თვალები გაუბრწყინდა; გონებამ ცხადად დაუხატა იმ დიდებულ გამარჯვების ლამაზი სურათები და ისიც, რა ახლო იყო იგი მაშინ თავის დაუვიწყარ მიზანთან: შეეერთებინა მთელი საქართველო ნაკურთხ სკიპტრის ქვეშ ბაგრატონთა. ბარძიმმა - შენიშნა სიცოცხლე აშოტის თვალებში, ულვაშზედ ჩამოისვა ხელი იმედიანად და სიტყვა ჩამოართვა.

- ერთი სახით გაგვასწრო მაშინ დავითმა. რამდენი დავლა დაგვრჩა და იარაღი!.. ეხლა დავმარცხდით: ვერ მოვიფიქრეთ, რომ აგარიანთა დიდი ძალები იყო სამშვილდეში დაბანაკებული. თუ იმ ლაშქარს არ მოესწრო შენივთებულ ბრძოლის დროს, ტფილისი ჩვენი იქმნებოდა. რა უშავს! დღეგრძელი ბრძანდებოდე, მეფეო. და ხან მოვიგებთ, ხან წავაგებთ; მაინც ვიბრძოლებთ, ვერ ვათრგუნინებთ წმიდას მას ჯვარსა, საყვარელს მამულს უწმიდურთ ტომებს; გამარჯვება საბოლოვოდ ჩვენია. დავანებოთ წარსულს თავი, აწინდელი გვაქვს დიდად საფიქრი. მაგრამ...

- სთქვი, ბარძიმ!

- ეხლა ვიძლიენით და ძალიანაც, მაგრამ მტერმა ვერ შესძლო ესარგებლნა ძლევის ნაყოფით: არწივი გამოუფრინდათ მათ, თავისუფალია იგი. იციან იმათ: სანამ აშოტი ფრთასხნილია და დანავარდობს, მათი გამარჯვება უჟამოა, სათუო არის. არც დავლა დარჩათ თვალსაჩინო: მთელი სახელმწიფო ხაზინა თანა გვაქვს. ესეც იციან იმათ. ეხლა ძალიან ეცდებიან, ცდილობენ კიდეც ყველაფერი ეს ხელთ იგდონ და დაასკვნან აუცილებლად თავის გამარჯვება მთლად, საბოლოვოდ. მდევარი მოგვდევს ფეხდაფეხ; ლტოლვილნი ადასტურებენ ამას. ჩვენ კი უზრუნველად ვდგევართ, თითქო სამშვიდობოს გასულნი. მეშინიან, არ დაიღუპოს ყოველივე: შენც, შენი ოჯახიც, ჩვენც, ეს ამოდენა ხალხიც, რომლის მამა და მფარველი შენვე ხარ და, მემძიმება თქმა, მთელი ჩვენი სახელმწიფოც, შენი საბრძანებელი.

- გგონია, მტერი დაგვედევნა? იცი, რომ ფეხდაფეხ მოგვდევს?

- თუ იცის რამე მტერმა სამხედრო მოქმედებისა, სწორედ ესე უნდა მოიქცეს: მანამ ომის მოთავე თავისუფალია, ბრძოლა არ არის გათავებული. თუ მაშინ ქსანზედ გრიგოლ ქორიკოზი დაგვეტყვევებინა, დღეს კახელნი ესე ძლიერად ვეღარ დაეხმარებოდნენ ემირს. ვერ გაუმაგრებდნენ ზურგს ჩვენს წინააღმდეგ.

- გაგვასწრო მაშინ გრიგოლმა! არაგვს გახდა; მთებში მისი დევნა არ ეგებოდა: ვიწროები შეკრა; შემდეგში ისევ მოახერხა თავის გარშემო ძალთა შეკრება.

- გაჭირვებაში გამოცდილობითა ჰხამს სარგებლობა. ჩვენ ეხლა გრიგოლის მდგომარეობაში ვართ. ისეთივე სარისტა უნდა დავიჭიროთ წინწამოწვდილ მტრის შესაგუბებლად. ამას ელის შენგან ყველა შენი ქვეშევრდომი, ამის იმედი აქვს შენს ოჯახს, შენს კვალზედ წამოსულ მთელ შენ ხალხს, აწ აქ თავმოყრილს. დახე, რამოდენა ხალხს მოუბყრია შენკენ თვალი და როგორ იმედიანად, უზრუნველად! თითქო დღეობაში არიანო წამოსულნი. შენ რომ თვის შორის გხედავენ, მარადჟამს მათ მედგრად დამცველს და კეთილად მბყრობელს, იმისათვის არიან ესე იმედიანად და არხეინად. გადაჰხედე, მეფევ, შენს ერს საბრალოს!

აშოტმა თვალი მოავლო ტბის პირას თუ ველ-ბორცვებზედ გაფანტულ ხალხს. ზოგს ბადე გაეშალნა და თევზაობდა, სხვას საკლავი დაეკლა და აფეშხოვებდა, სწვავდა, ჰხარშავდა. მახლობელ ბორცვებიდან ჯაგი მოეჭრათ ცეცხლისათვის, ჭანჭრობებში ლერწამსა სხეპდნენ შესაკეთებლად; იქით ჭიდაობა გაემართათ ბიჭებს; სხვაგნით სიმღერის ხმა მოისმოდა, ფანდურის ჟღერა; შიგადაშიგ წაყრილიყვნენ ურმებ ქვეშ, ეძინათ, ისვენებდნენ. მთელი ბანაკი უწესოდ იყო გაფანტული, დანდობილად მიმოიძროდა. არაფერი ზომა მომავალ უბედურების წინააღმდეგ, არავითარი წინდახედვა მოწევნილ საფრთხის ასაცილებლად. აშოტი ერთს ხანს დაკვირვებით ათვალიერებდა ხალხს, თითქო ეხლაღა შენიშნაო თავის ერი ლტოლვილი. გაიღიმა მწარედ.

- საბრალონი! რა არ წამოუღიათ, რით არ დატვირთულან...ყველაფრიდან სჩანს აჩქარება...

მართლა და, რა არ ედვა ურმებზედ! სავსე ტომრები, ჯარა, საფენი, კიდობანი, რაღაც ფიცრები თუ ლასტები. სკივრები თუ ყუთები, გალია ქათმებით, გატენილი გუდები და პირგადაკრული ქილები, თულუხი, თუნგი და ყველაფერი, რაც როგორმე დაედებოდა ურემზედ, გამოებმებოდა ურმის ჭალს თუ ბოლოს, აქა-იქ შეკრული ტვირთები ეყარა ცხენზედ, სახედარზედ, აზავერზედ საკიდი თუ ადამიანის საზიდი. გამოქცეულებს ყველაფერი წამოეღოთ, რისთვისაც კი ხელი ეტაცნათ, თვალი მოეკრათ. ოჯახის თავს თუ დიასახლისს ყველაფერი დაჰნანებოდა მტრისათვის, თუნდაც უბრალო რამ, ყოველივე მზრუნველი ხელით შეძენილი, თავის ადგილას გამოსადეგი.

- ეხლა კი გულუბრყვილოდ დაჰვიწყებიათ საშინელი წამები; ორიოდე შეიარაღებული კაცი კმარა, ირმის ჯოგივით დააფრთხოს მთელი ხალხი და საგდებელით დაიჭიროს თვითეული მათგანი. ცეცხლიც ბევრგან აუნთიათ, თითქო განზრახ: მტრის თვალმა ადვილად შეგვნიშნოსო. რა იმედი უნდა გვქონდეს ამათი, რაში გამოვიყენებთ?!

- ნუ იტყვი, მეფეო! ლომია თვითეული ამ ვაჟკაცთაგანი განსაცდელის ჟამს. გაჭირვებაში პირტიტველა ბიჭებიც მძვინვარე აფთრებად გარდაიქმნებიან. ყველა მათგანი მოისრეა, თვითეული დახელოვნებულია ფარ-ხმლის ხმარებაში, მაგრამ...

- განაგრძე!

- მაგრამ შენნი მოსავნი არიან ყველანი, შენზედ დანდობილნი, შენის ბრძანების აღმსრულებელნი. ჰგონიათ, ალბათ ესე უნდა ჩვენი ბანაკის მოწყობა, რახან აშოტი სხვა ბრძანებას არ გვაძლევს, არც სხვა საქმეს გვიხატავსო.

- მართალს ამბობ, ჩემო ვეზირო! ამნაირ ბრბოში ვერც ცოლშვილს გადავარჩენთ, ვერც უხიფათოდ ვიმგზავრებთ. თუ მტერი მოგვწვდა, სულ მცირე გამჭრიახობა დასჭირდება, რომ მოგვსპოს ყველანი, ტყვედ გაგვირეკოს, - წარსთქვა აშოტმა.

და ბრძანა რიხიანად:

- ცხენები! როსტომ და აღსართან დაუყონებლივ მოვიდნენ ჩემთან!

ბარძიმს თვალები გაუბრწყინდა ბრძანების მოსმენაზედ. ანიშნა იქით მდგომ მონას, გასცა განკარგულება. გაეშურა ბანაკისაკენ. ბარძიმი რომ გასცდა, ადარნასემ მიირბინა აშოტთან.

- დიდძალი თევზი დავიჭირეთ, მამი! სულ სავსე-სავსე ბადე ამოდიოდა. კალმახი სცოდნია დიდ-დიდროვანი.

მამამ სიყვარულით მოუსვა ბავშვს სახეზედ ხელი.

- კარგი, შვილო. გაიქეც დედასთან. ეხლა იქ ყველაფერს ამზადებენ და აბარგებენ. პურს შესჭამთ და გზას გაუდგებით.

- აკი ამბობდი, აქ დავიღამებთ, მყუდრო ადგილიაო?

- აღარ.გაიქე!

- შენ?

- მე? ჯერ არა მცალიან. უნდა დავათვალიერო ყველაფერი.

ბალღი ცნობისმოყვარეობით დააკვირდა მამას და, რა შეატყო ზრუნვა თუ ფიქრი, თითონაც ჩაფიქრდა. გაემართა კარავისაკენ. მოჰგვარეს აშოტს ცხენი. დაიარა მეფემ მთელი ბანაკი, თავის თვალით ინახულა ყველანი და ყოველივე. გასცა ბრძანებები. თანდათან შეუერთდნენ მას მხედართმთავარნი. განცალკევდნენ მეფე და მისნი თანამშრომელნი. იწყეს ბჭობა.

- ექვსას-შვიდასამდინ კაცი შეგროვდება მებრძოლი.

- მეტიც იქმნება: თანდათან ემატებიან სხვადასხვა ბილიკებით ლტოლვილნი.

- მართალია! საღამომდინ ათასამდე მეტი მებრძოლი შეგროვდება.

- უმეტესობა უიარაღოა; დაქანცულები.

- ძალიან დიდია გამოხიზნულთა რიცხვი. რაკი გვნახეს ლტოლვილნი, მსწრაფლ დაიძრა ხალხი დედა-წულიანად, მთელი თვისი ქონებით. მხოლოდ მცირედნი შეეფარნენ სამალავ მღვიმეებს და ციხე კოშკებს.

- დაუყოვნებლივ უნდა დავძრათ აქედან ეს ხალხი! თუ მტერი მოგვწვდა, ესენი უნებლიეთ გაგვიძნელებენ მოძრაობას. დიდ საცოდაობას ვიხილავთ: ყველას ამოგვიჟლეტენ.

- მართალს ამბობ! შეიძლება, მტერი ფეხდაფეხ მოგვდევს, როგორც ამბობენ; სწორედ ესე უნდა იყოს.

- ჭეშმარიტად! სჯობს გავაცალოთ ხიფათს ხალხიც, ქონებაც.

- ესე: მსწრაფლ შეამზადეთ ხალხი ასაყრელად. საჯები დადგან, კეცები გაახურონ: ხმიადი აცხონ. ყველა მზად იყოს სამგზავროდ პირველსავე ბრძანებაზედ. ვისაც იარაღის ხმარება შეუძლიან, ცალკე გავიდნენ, შეეკაზმნენ; ისინი აქვე უნდა დარჩნენ! - დაასკვნა მეფემ.

- გაუმარჯოს, ბატონ მეფეს! უკლებლივ ასრულდება ყოველივე - მიუგეს გამხნევებულებმა.

და გატრიალდნენ. აშოტ სამიოდე ვაჟკაცის თანხლებით გაემართნენ კარავისაკენ.

- რად, აძახებენ ყვირო-სტვირს? რას აცხადებენ?

- არ ვიცი! აბა გაიქე, ბიჭო, გაიგე, შეგვატყობინე.

- აგერ ტკბისაკენაც დაუკრეს ბუკი. ალბად ამბავი რამ მოხდა ძნელი.

წამოიშალა ხალხი. ჩოჩქოლი ჩავარდა. წაესწრაფნენ. შეგროვდნენ, შეჯგუფდნენ იმრგვლივ. შულტმა შეაჩერებინა საყვირი. ხმა აიმაღლა.

- ხალხო და ჯამაათო!

- სმენა იყოს, სმენა!

- ხალხო და ჯამაათო! ესე ბრძანა მეფე აშოტმა, - ღმერთმა კვლავ ადიდოს სახელი მისი, - ეხლავ შეკარით თქვენი ბარგი, მოემზადენით მსწრაფლ წასასვლელად. დედოფალიც, ბატონიშვილებიც თქვენთან წამოვლენ, გზის მაჩვენებლებს და მოწესეებს მოგიჩენენ. გამოაცხეთ! შენაყრდით! აღკაზმეთ, შეაბით! ვისაც იარაღის ხმარება შეუძლიან, აქვე უნდა დარჩეს, ალაგობრივ. დაძრულ ხალხს ცალკე რაზმს მიუჩენს ბატონი მცველად. დაიშალენით! მიაშურეთ ბინებს!

- ალბათ ახლოა მტერი, რომ ესეთი მკაცრი ბრძანება გამოსცა მეფემ. აბა მარდად! ყველაფერი ჩააბარგეთ! მე ხარებს მოვლალავ.

- ცოტა აცადე: მოძოვონ, გაძღნენ.

-კარგი! მაინც კი არა უშავს-რა: თივა გვაქვს ურემზედ. დადგით საჯი, დააცხეთ ლავაშები! მოყვრებთან ერთად შეამზადეთ ყველაფერი: ერთად იმგზავრებთ.

- არ დავეტევით ერთ ურემზედ. ორი ოჯახის ბარგი როგორ უნდა დავუდოთ?

- გადაყარეთ, რაც მეტია! მაშ უვაჟკაცო ქალებს მარტოდმარტო ხომ არ გავუშვებთ გზაზედ? ფეხით აჰყვებით ურემს; რიგ-რიგად დაუჯდებით, ან შასხდებით იმათ ცხენზედ: ჩვენი ცხენი მე თითონ დამჭირდება აქ.

- შენ აქა რჩები?! ჩვენ მარტონი უნდა წავიდეთ?!

- მარტონი რად იქნებით, ამოდენა ხალხი მოდის თქვენთან. მე აქ უნდა დავრჩე: ომი მოგველის, - უთხრა გიორგიმ თავისიანებს.

და გაემართა მეზობლად დაბინავებულ უვაჟკაცო ოჯახისაკენ, სადაც ჰყვანდა თავისი დანიშნული ხათუთა. ქალის დედა თვალცრემლიანი შეჰხვდა სასიძოს.

- დავიღუპებით! როგორ უნდა ვიაროთ უვაჟკაცოდ, უურმოდ?! ნეტავი იქვე ჩავხოცილიყავით გზათა უკან წანწალს.

დედა რომ შესჩიოდა ახალგაზრდას, ქალი ამოჰფარებოდა ბარგს და უსასო ქმნილი თვალები მიებყრო საქმროსათვის. საცოლოს ნახვამ გული გაუღო ჭაბუკს; მისმა უიმედო მზერამ ძალა უორკეცა. მხნედ მიმართა ქალებს:

- ნუ გშურთ, ნუ გეფიქრებათ! ეხლა ჩვენები და თქვენ ერთად იმგზავრებთ. ურემი გვაქვს; თქვენი ცხენიც აადევნეთ ურემს და ღმერთი ახსენეთ. ბარგი ერთად დააწყეთ. ერთმანეთს აღარ მოჰშორდეთ. აბა შეუდექით სამზადისს ჩვენებთან ერთად; იმათაც ნათქვამი აქვსთ ჩემგან. მეც გიშველით: ჩაგაბარებთ, გაგამგზავრებთ,

- შენ თითონა?! - გაეხარდა ქალს.

და სირცხვილის ალმა აჰკრა, რომ სიტყვა სთქვა დედის წინ, თავისი გრძნობა გამოამჟღავნა.

- თქვენ გაგისტუმრებთ, მე კი აქ დავრჩები. ნუ გეფიქრებათ: აშოტი ისევ თავს დაგვტრიალებს და ხომ იცით, როგორი გამჭრიახია და სვესვიანი. დაგვიხსნის განსაცდელისაგან, შეანანებს მტერს თავხედობას.

უნდოდა კიდევ სანუგეშო რამ ეთქვა ან სასიამო, მაგრამ ვერ გაბედა: წესი არ იყო დანიშნულთან მეტი ეთქა ან მიახლოვებოდა მას ალერსით, თუნდაც იმისთანა გაჭირვების დროს.

მთელს ბანაკში შეიქმნა ღელვა, მოძრაობა. ერთს ხანს აირია ხალხი. მიდი-მოდიოდნენ, ჩქარობდნენ, გაისმოდა ყაყანი, ბაასი, ყვირილი გაძახილი; ჯავრობდნენ, ისმოდა ლანძღვა თუ წყევა. მალე დალაგდა ყველაფერი. არ გაუვლია ბევრს ჟამს, რომ ხალხი დაადგა ბარალეთისაკენ გადასავალ გზას. ბანაკი დასტოვა მოხუცმა თუ ავადმყოფმა, ქალმა თუ ბალღმა. რიგზედ მიემგზავრებოდნენ და წესიერად. თითონ აშოტი ხელმძღვანელობდა წასვლის წესს: ცხენდაცხენ დადიოდა ერთი ჯგუფიდან მეორეში, ბრძანებას აძლევდა, მოთავეებს უწესებდა, დამხმარე რაზმს აშველებდა. როცა მეფე ესე მხნედ ნახეს, მისმა თანამშრომლებმაც ერთი-ორად გააძლიერეს მუშაობა; ხელი აღუპყრეს ყველას, ურჩიეს, უჩვენეს, დაჰპირდნენ, აიმედეს.

მეფის სახლობა თან მისდევდა მიმავალთ. მათი ეტლები და ბარგის მზიდავი ჰუნენი შუაში იყო ჩაყენებული. ეს უფრო იმედს აძლევდა ლტოლვილებს: იმისი თავდები იყო ეს, რომ მეფე და მისი ჯარი მთელ ღონისძიებას იხმარებდნენ მათ გადასარჩენად. უმწეოდ უწესოდ არ გაისტუმრეს ხალხი: ურმები ჯგუფებად დაჰყვეს და თითო აღალს მცირე რაზმი მიუჩინეს შეიარაღებული მეწესედ თუ მეშველად. ჩაბარგება-გამზადებას მაინც კარგი ხანი მოუნდნენ; მზე გადიხარა...

მიდიოდა ხალხი. აეფინა შეღმართს. აშოტი იდგა უძრავად, გულხელდაკრეფილი. თვალს ვერ აშორებდა თავის ერს განწირულს. ის ხომ ოცნებობდა, მთლად უზრუნველ ეყო ქვეშევრდომნი მტერთაგან, რომ თვითეულ მათგანს ეცხოვრნა მშვიდად და ბედნიერად თავის კერაზედ, თავის ეზოში, თავის ხეხილთ ჩრდილოში. გაუცრუვდა ჭრელი ოცნებები, შუქური იმედები, მისი ერი აწ სცილდებოდა სამშობლო მხარეს, წინაპართ სისხლით შეღებილს, პოხილს. გზად მიდის იგი მისი ერი, ვით ისრაილი მძლავრად დევნილი. მოაგონდა თქმა:

”და განგაგდო შენ მშობელი შენი ქვეყნიდან სხვად ქვეყანადმი, რომელსა არა იშვენით!”

დაჩრდილა მძიმე სანახაობამ გული მეფისა; მოლბა იგი ხალხის სიბრალულით, ვითა რამ ცვილი ცეცხლის წინაშე; გრძნობათა სილბო ცხელ ცრემლებად გადმოდუღდა გმირის თვალთაგან, ვით ტყვია მდნარი. და არა სცხვენოდა ბუმბერაზ ვაჟკაცს ამ ცრემლებისა, არა ჰმალავდა თვის თვალთა ცვარებს.

- ცრემლი მეფისა მსხვერპლია ყოვლად ძლიერის წინაშე!

- მწუხრსა განისვენოს ტირილმა და ცისკარსა სიხარულმან!

- იყავნ! იყავნ!

მძლავრად შეინძრა გმირი აშოტი. მის თვალთაგან ნაკვესმა ცეცხლმა მყის ამოაშრო კვალიც ცრემლისა...

დამაშვრალიყვნენ მოქმედნი, მაგრამ ეს დაქანცვა მხოლოდ სხეულის მოღლილობა იყო, სული კი უფრო შემმართებელი შეჰქმნოდათ, გული იმედიანი. რახან აშოტმა უკუაგდო მარცხისაგან გამოწვეული უიმედობა და ისევ ჰპოვა ჩვეულებრივი თვისი მხნეობა, მისი თანამშრომლების სულიც გამოიცვალა: დააჩნდათ მათ მძლავრი სურვილი შემართებისა, ფრთიანი უნარი მოქმედებისა; განფანტა სასიკეთო ცვლილებამ ბუნდი გრძნობები ბნელის მზიდავნი.

- ეხლა სულ სხვა არას! მტერი თუნდ მოგვწვდეს, ვერას დაგვაკლებს!

- მეც გული გულის ალაგასა მაქვს ეხლა: უმწეო დედა-წული თუ მოხუც-ავადმყოფი სამშვიდობოს გადასვლას მოასწრობს; ბრძოლის დროსაც უაზრო შიშს თუ აღრევას არავინ შემოიტანს და ადვილად განვავითარებთ მსწრაფლ და მარჯვე მოქმედების უნარს. მედგარ საქმიანობას.

- დავწყნარდი მეცა! მთელი ჩემი სასოება აწ აშოტზედ დავამყარე. რახან იგი გამოერკვა თავს და პირი ხალხისაკენა ქმნა, ღმერთიც ჩვენკენ იზამს თავის პირს ბრწყინვალეს.

გატყდა ღამე. ბატონ აშოტს დაღლილობა დაეტყო; მისი უღლელი ჯანიც დასვენებას ითხოვდა თუნდ წამიერად. რამდენი დღე იყო, იმის თვალს წყნარი ძილი არ მიჰკარებოდა! თუ წასთვლემდა, მაინც შფოთავდა: მოსვენებას არ აძლევდა ზმანება შავფრთიანი; სინამდვილის ბნელ სურათებს ამრავლებდა, აძლიერებდა. საკვირველად მოშვებულიყო მის ნებისყოფა უტეხი; გონების თვალი, ცხადლივ თუ სიზმრად, ბოროტ სურათებს აწვდიდა საბედისწეროს; მის ფოლად გულში ჩაბნეულიყო კრთომის რამ თესლი. ბნელს შეემღვრია ნათელი ჰაზრი სიცოცხლისა, ვადაში გადატეხილიყო მისი უშრეტი უნარი შემოქმედებისა. ეს აქამომდე. ახლა სხვა იყო: გაემტკიცებინა მეფეს ძალა შემოქმედებისა. განემახვა იგი ფოლადი; ამოეფხვრა გრძნობის არედან ღვარძლი კრთომისა; დასწყნარებოდა ფიქრთა სამფლობელო, გარდაჰშლოდა მუნ იმედის ვარდი მღიმარე.

- ვჭამოთ მცირედი! თვალს მოვატყუებ: დაღლილადა ვგრძნობ თავს.

გაშალეს. შენაყრდნენ. დალიეს. ბატონი შებრძანდა მოსასვენებლად. ბარძიმი წამს შეყოყმანდა: ჰსურდა რამე მოეხსენებინა გადიფიქრა. გამოტრიალდა ფეხაკრებით.

არც ბარძიმს, არც სხვა თანამშრომლებს მეფისა გული არ უსვენებდათ, მსწრაფლ სამოქმედოდ იწვევდა გრძნობა. გადახალისდნენ, რაკი ნახეს, აშოტი მედგრად დაადგა სამოქმედო გზას, საბრძოლველ სავალს. გაამრავალკეცეს თავისი უნარი, ბარძიმი მსწრაფლ გარდიქმნა მბრძანებელ სარდლად. ეხლა მას ენანებოდა თუნდ ერთი წუთი დაეკარგნა და საჭირო მოქმედებისათვის არ შეელივნა მთელი თვისი დრო. შესხდნენ. დაუარეს ბანაკში დარჩენილ ხალხს. გასცემდა ბარძიმი განკარგულებას, აფრთხილებდა ვაჟკაცთ, იმედს უნერგავდა უსასოქმნილთა; ბრძოლის ეშხზედ მოჰყვანდა ყველა მოხუცს გაუტეხელს. მისი განკარგულება: გადაირჩნენ იარაღის მექონნი და უიარაღონი. განცალკევდნენ სრული საჭურველის მქონნი და მსუბუქად შეიარაღებულნი. წინამძღვართა სიტყვამ თუ ქცევამ ისეთ გუნებაზედ დააყენა ხალხი, თითქო აგერ მტერს თავს უნდა დაატყდეს მათი რისხვა და შეანანოს უგვანი კადნიერება, ქვითინად გარდაუქციოს ხარხარი გამარჯვებისა; სავსე საწყაულით მიუწყას მას იმ უდიერობისათვის რომელიც მიაყენა მან ქართველებს, იმ დაკნინებისათვის, რომლის მოგონება აწითლებდა აწ თვითეულს მათგანს, დიდად დარცხვენილს.

- ბრძოლა, ბრძოლა მედგარი! სისხლის რუები ხმალთა ღარებზედ!

დაწყნარდა ბარძიმი. იმედით უწყო მზერა-მომავალ წუთებს. საბედისწეროს.

- იქნება, ღმერთმა ქმნას და აღარა დაგვჭირდეს საბერძნეთში გასვლა ეულად, ვით ბრბოს ბინადაკარგულს, რომელს ლაჩრად დაუტოვებია სამკვიდრო მამა-პაპათა და მათხოვრად მისულა სხვასთან საწყალობელი.

- მიკვირს, ბარძიმ, როგორ მოუვიდა დიდ აშოტს, თუნდაც დაძლეულს, ფიქრი მამდაბლებელი, როგორ?! სამუდამოდ აყრას და სხვათა მამულში გადასვლას არა სჯობია სიკვდილი თვისსავე სამკვიდრებელში? სად მივდივართ, რომ მივდივართ? სად შევაფაროთ თავი საწყალი? ვის შევავედროთ ჩვენი ცოლ-შვილი? არა, არ ეგების! საკვირველ იყო მეფის განზრახვა.

- მოულოდნელად დავმარცხდით, სასტიკად ვიძლიენით და გული გაუტყდა გმირულად მებრძოლს. დაკარგა ძალა შემმართებელი თვის ხმალზედვე დაეგებოდა, თუ შერჩენოდა ნასახი ნებისყოფისა. ეგეთია იმ თავითვე დიდი გონებისა იყო ყოველთვის, მძლავრად მოქმედი. მაგრამ ჟამითიჟამად მოეშვებოდა, მოფონდებოდა საოცრად, დაჰკარგავდა თვალთა იერსა, მხოლოდ მე ვიცოდი, რომ ამ ყოფას მოდუნებულს დაენაცვლებოდა ჟამთა დენა სიცოცხლით სავსე, ძალთა მჩქეფელი, უღალ საქმეთა წამმართავ-მანვითარებელი.

- საკვირველია! მე კი მთლად დამაღონა მაგისმა მზერამ. მეგონა ჯავრიო, სიმწარით გონება აჰხდა, მთლად დაჰკარგა ძალა გმირული, მეფური თავმოყვარეობა დიდებული. შევკრთი, შევშინდი, თითქმის შევძრწუნდი.

- მეც შევფიქრიანდი. მეტს დროს გასტანა ვაჟკაცის სასოწარკვეთილებამ, იმედი შემერყა: მეგონა, დროზე ვერ მოეგებოდა თავს. მით უფრო ვწუხდი, რომ ამდენი ხალხი მაგის კვალს შევსდგომოდით, მაგისაგანღა ველოდდით ხსნას უფსკრულს მიწევნილი.

- აწ ღმერთი გფარავდეს! მან შთააგონოს ცხებულსა თვისსა, ვით იხსნას უსჯულოთაგან საქრისტიანო.

- ისმინოს მაღალმა ვედრება შენი, მაკურთხებელო!

ესე მსჯელობდნენ იმედაღძრული მოჭირნახულენი ხალხისა. განსაცდელში მყოფ ერს სასოებას უღვიძებდნენ გულში, რომ მის ალს ძლევამოსილად აეტრიალებინა მებრძოლთა ნებისყოფა ვაჟკაცური. დროც უკვე დამდგარიყო განწირული ბრძოლისა, დაერეკნა ჟამს საბედისწეროს.

აიწია აისმა. ფეხზედ დახვდნენ სარდალნი რიჟრაჟს. შენიშნეს მათკენ მიმავალი მხედარი. ისწრაფიდა საშინლად. მიჰმართა მომავალმა მეფის კარავს. გადაუდგა ბარძიმი გზაზედ, შეაყენა.

- რა ამბავია ეგრე სასწრაფო?

- უბედურობა! ლაშქარი მტრისა უთვალავი გადმოეფინა გორაკებს. გელაზის ციხესთან გადმოჩდნენ, შაორისაკენ მოიგრაგნებიან. იწვის არე-მარე. ცასა სწვდება ხალხის ვაება.

მოისმინა ბარძიმმა სამწუხარო ამბავი და მაშინვე მოახდინა განკარგულება, საომრად აღკაზმულიყო ყველა. წაესწრაფა მეფის კარვისაკენ.

- ადრე მოგვწვდნენ. ვიცოდი, ფეხდაფეხ აგვედევნებოდნენ, მაგრამ მეგონა ერთი დღის სავალზედ მაინც იქნებოდნენ ჩვენგან და მოვასწრობდით შესაფერად დარაზმვას, თავდაცვის მოწყობას... ღმერთო, გვიშველე! ნუთუ მთლად განვიწირენით ბედისგან?! - ღონობდა ბარძიმი.

მაინც ენანებოდა გაეღვიძებინა მაშვრალი მეფე, რომელს მრავალი ტანჯვა განეცადა უღონო ღელვისაგან, ხოლო აწ სამოქმედოდ მოქცეული მცირედს ჟამს ხორცთა განსვენებას მისცემოდა, რომ ჯანღონე განახლებული დაკვართულიყო ტახტისა და ერის სვე-ბედის წასამართავად. უნდოდა აეწია ბარძიმს კარვის კალთა, როცა თვით აშოტმა ახადა კარი, გამოვიდა მოღიმარე სახით.

7 - ბატონ მეფეს გაუმარჯოს! უნდა გამეღვიძებინე და ვყოყმობდი, მეძნელებოდა, ძილი შემეკრთო შენთვის.

- დამძინებოდა. თქვენკენ მოვისწრაფვიდი ეხლა. საკვირველი სიზმარი ვნახე წინასწარ მთქმელი. მინდოდა თქვენთვის გამეზიარებინა.

- რა იხილე სასიკეთო, რჩეულო ღვთისავ?

- გველი მოდიოდა ჩვენზედ, ფრაასხმული. სიმრავლე გველისა, ჰაერს მოაბნელებდა. შიშის ზარი დაეცა სულდგმულს. რომ მოვიდა და მოგვატანა, უზრო ისართა სიმრავლედ იქცა, ბავშვთა სამღერ ბოძალთა გროვად, რომელი სხლტებოდა ჯავშანზედ, ხტებოდა ფარზედ მთლად უვნებლად, ცვიოდა უღონოდ, იფინებოდა.

- კეთილის მომასწავებელი ზმანება მოგჩვენებია. კარგად აგიხდენს ღმერთი-უფალი, მსწრაფლ აგიცხადებს... იმისთვის მინდოდა შემომებედნა გაღვიძება, რომ მტერი ახლოა ჩვენზედ. ძალიან ახლო: ზედ მოგვფენია მდევარი კადნიერი. გელაზის საყდარს გამოსცილდნენო, თავკვეთილს გადმოეფინნენო, ეს არის, მოიტანეს ამბავი. ალბად უკვე ჩამოესია სოფლებს ბარძიმს, ფარავანს.

აშოტი მცირედ ჩაფიქრდა. გადიწერა პირჯვარი. ბრძანა:

- დააძახეთ ყვირო-სტვირი! ჰკარით დაბდაბს! შეამზადეთ ხალხი! შეეკაზმენით! ამ წამს თქვენთანა ვარ. ცხენი!

არ გაუვლია საათს, რომ მთელი მებრძოლი ხალხი აშოტის წინ იყო შეყრილი. დარაზმეს ცხენოსანი ცალკე, ქვეითი ცალკე; შეიარაღებული ერთად, უიარაღო იქით. აშოტმა აათვალიერ-ჩაათვალიერა ყველანი და მიჰმართა:

- დახე, ძმანო, ჩვენს დამცირებას: გალაღებული მტერი გვდევს კვალდაკვალ. ერთის დაკვრითა ჰსურს მოგვსპოს შიგ შუაგულ სამშობლოში. რახან მთავარი ბრძოლა წავაგეთ, ჰგონია სიმამაცე მთლად დაგვეკარგა და შესაძლოა ჩვენზედ ნადირობა, ვით ქურციკთ არვეზედ. დავლად მიელის ჩვენს თავს, ჩვენს ცოლ-შვილს, მთლად ჩვენ სამშობლოს. ვნახოთ! მწამს, შევანანო კადნიერება. მთლად არ გასწირავს თავის ერს ღმერთი. და თუ არა, დავიხოცნეთ იარაღით ხელში, როგორც შეჰშვენისთ ვაჟკაცთ გულოვანთ! მონობას ვერ ავიტანთ ქართველნი: ან სიკვდილი, ან გამარჯვება!

- გამარჯვება!

- სიკვდილი მტერსა!

შესძახა ხალხმა.

გასცა აშოტმა ბრძანება, მოახდინა განკარგულობა. სულ ცოტა ხანში გაუდგნენ გზას დარაზმულები, იმავე შარას, რომლითაც გუშინ გაისტუმრეს ლტოლვილი ჯალაბობა. თითონ აშოტი უკან მოექცა თავის პატარა ჯარს. საომრად იყვნენ შეიარაღებულნი მეფეც, მისი თანაბრძოლნიც. აშოტი ყორნისფერ სამანდზედ იჯდა, ჯაჭვ-ჯავშნით დაფარულზედ. ჰშვენოდა ბრგე ვაჟკაცს ბეგთარ-მუზარადი. წინ, მის მახლობლად მიდიოდა ცხენოსანი რაზმი. მათ წინ, შორიახლო, ქვეითნი შეიარაღებულნი. სულ წინ უიარაღონი. შეუდგნენ მთას სანსრებსა და ფარავან შუა, საიდან სდის ბარალეთის მდინარე. გზა ხევს რასმე ასდევდა. ამ ხევს და ბარალეთის წყლის სათავეს თავი გადაედოთ მთის თხემზედ ჩაედაბლებინათ იგი, ჩაეტეხნათ. გზა ამ უღელტეხილზედ გადადიოდა. მეფის ბრძანება იყო: უიარაღო მოწინავენი ასულიყვნენ მთის წვერზედ, იქ შემდგარიყვნენ,გადასავალზედ არ დაეთავქვებინათ. მთა უტყევო იყო, ბალახიანი; შიგადაშიგ ჯაგნარიც იზრდებოდა ხევ-ხუვში, მთის თხემზედ თივისა თუ ჯაგნარის ცეცხლი უნდა დაენთოთ მრავლად, რომ მტერს შეენიშნა შორიდან მათი ბანაკი, ლტოლვილ ჯალაბთა ბანაკად მოსჩვენებოდა. ქვეითები ორ რაზმად გაჰყო და გზის აქეთ-იქით ჩაასაფრა ფერდობზედ. თითონ თავისი ცხენოსნებით საჩენ ადგილას დაიბანაკა, სწორედ იმ, სადაც ხევი ღრმავდებოდა. გამოცდილმა სარდლებმა მაშინვე შენიშნეს, რომ აშოტს განეზრახა მტრის შეტყუება ვიწროებში.

ჯერ არც კი იყო აშოტის ბრძანება სწორედ ასრულებული, რომ გადმოჩნდა გუნდ-გუნდად მტერი. სწრაფად მოიწევდნენ. მტრის ლაშქარმა გადმოიარა ის ადგილი, სადაც წინა დღეს დაბანაკებული იყვნენ ქართველნი და, რა ვეღარ მოასწრო მათ, დევნა უყო ფიცხელი. მოსწვდნენ მოწინავენი აშოტს. შეიქმნა ბრძოლა ისრით, განმახვილი ჯირითებით. დაუახლოვდნენ ერთმანეთს. ხელჰყვეს ჰოროლს თუ კინენს. მიდგა ჯერი გურზზედ თუ ლახტზედ. იშიშვლეს ხმლები. შეატბორეს ქართველებმა მტერი. იწყეს, აშოტის ბრძანებით, თანდათან უკან დაწევა. შევიდნენ ხევში. მტერს თავიდანვე ემცრო აშოტის რაზმი. სუსტი ეჩვენა და, რა ნახა მისი უკუქცევა, მთელი ძალით დააწყდა ზედ, რომ ერთის დაკვრით მოესპო მებრძოლნი და მსწრაფლ მისწდომოდა იმ ადგილას, სადაც, მისი ჰაზრით, დაბანაკებულნი იყვნენ ლტოლვილი დედა-წულნი. მტრის ლაშქარი შეჯგუფული შევიდა ვიწროებში. ამ წუთს ელოდა მეფე-სარდალი. შეაყენა თვისი ჯარი, შემოუტია. მტერს არა ჰქონდა ფართედ გასაშლელი ადგილი, მხოლოდ მოწინავენი ებრძოდნენ აშოტისებს. საძრაობა ვერ უყვეს კარგად შეიარაღებულ ვაჟკაცებს. სხვანი მტერთაგანნი სულ წინ იწევდნენ, მჭიდროდ იკრიბებოდნენ თავიანთ მებრძოლთ ზურგით კერძოთ, აწვებოდნენ წინა მწკრივებს. გასცა აშოტმა ბრძანება, ჩასაფრებულნი გადმოსდგომოდნენ ხევს. მოისმა გზის აქეთ-იქით აზეულ კალთებიდან ყიჟინა. სეტყვასავით წამოვიდა შურდულის ქვა. მზე დააბნელა ფრინავმა ისარმა. შემოიჭრა აშოტიც მოწინავე რაზმში, დაშალა მისი წყობილება. ტოტით თუ კბილით სპობდა წინააღმდეგთ რაში გაწრთვნილი. საითაც დაიქნევდა ხმალს ბუმბერაზი, კვალი ჩნდებოდა იქ ცალიერი მებრძოლთ სიმრავლეში. როსტომისებრი მისი ძახილი მტერზედ მოწევნილ მეხისტეხად უჩნდათ ქართველებს. შეკრთნენ სარკინოზნი, შეირყნენ წინამბრძოლნი. პირი იბრუნეს შეძრწუნებულთ. არიეს სხვანიც მებრძოლნი. შიშის ზარმა აიტანა ხალხი. ყველა ისწრაფოდა გასცლოდა ამ ჯოჯოხეთს. აღარ დასცალდათ: სამი მხრით შემოერტყნენ ქართველები, ჟლეტდნენ გონებაახდილ მტერს. მოესწრნენ ისინიც, ვინც მთის გადასავალში იყვნენ შემდგარნი. დაიძრა სულ უკან მდგომი მტერიც მებარგულე, რომელიც ნატაცებ საქონელს თუ ტყვეს მოერეკებოდა: რაკი ნახეს თვისნი ძლეულნი, ანებეს ყველაფერს თავი და ივლტოდნენ. ძნელიღა იყო განეროდნენ მძლეველთ. შეისხეს უიარაღოებმა ძლეულთ აბჯარი. ასხდნენ მათ ცხენებზედ, დაედევნენ. დიდი გამარჯვება მიანიჭა ღმერთმა აშოტს. გადარჩა მტერთაგანი მხოლოდ ის, ვინც ჩაიმალა ხევ-ღრანტეებში. ვერც ისინი გადარჩებოდნენ, თუ არ დაღამებულიყო, წყვდიადს არ ესწრო. აშოტმა მახარობელი აფრინა წინ გაგზავნილ ჯალაბობისკენ. შეუთვალა:

- შესდექით სანსრებში, დაბანაკდით და დამიცადეთ, მანამ მოვაწყობ ყველაფერს, რომ სავსებით ვისარგებლო მტრის დამარცხებით, მონიჭებულ დიდ გამარჯვებით.

დიდი იყო ამ გამარჯვების შედეგი, აურიცხველი. ქართველებს დარჩათ ბევრად-ბევრი იარაღი გაჟლეტილის მტრისა თუ ტყვედ წამოყვანილი სიმრავლისა. სარდლებმა ომის ველზედვე ისარგებლეს ამით და შეჭურვეს უიარაღო მეომრები. დარჩათ დავლად მრავალი ცხენი საუკეთესო. ამით აშოტის რაზმს მოემატა მსწრაფლ-მოძრაობის უნარი. ყველა ამის გავლენამ მაშინვე იჩინა თავი: მარჯვედ მოეწყო მდევართა რაზმები და მალე მისწვდნენ გაქცეულებს, დრო არ მისცეს შეძრწუნებულ მტერს თავს მოჰგებოდა, კვლავ დარაზმულიყო, ან გადახვეწილიყო. ყოველ მხრივ დიდძალ ტყვეს მოერეკებოდნენ ქართველნი. ურდო სავსებით თუ დაძრულიყო მეფის სადევნად! მთელი ღამე არ დასცხრა გაბნეული მტრის ბყრობა. გათენებისას რომ დახედეს მიდამოს გაჰკვირდნენ. ეყარა დაჭრილ-დახოცილთა რიყე. დიდძალი ტყვე შეგროვილიყო, აუარებელი დავლა.

- ერთს კაცზედ ათი ტყვე მოდის, დამონავებული ვაჟკაცი ფარადღა გადის; იყიდეთ, ვისაც გსურთ!

- ვერცხლიც ხომ ბევრი ჰყრია ომის ველზედა.

- დაილოცა აშოტის მარჯვენა! განა ჰხეჩავდა, სწორედ სთიბდა ხმლით.

- იყარა ჯავრი, განბანა თვის ხმალი მტრის სისხლით.

გაუზომელი იყო ზნეობრივი ზეგავლენაც, რომელიც მოიღო ქართველთა ჯარზედ ამ მოულოდნელმა გამარჯვებამ. როცა აშოტის ლაშქარი შემუსრეს სარკინოზთ ხალილ იზიდის ძის წინამძღვრობით, სასოწარკვეთილებას მიეცნენ ქართველნი; მტრის ლაშქარი უძლეველად დასახეს, ხოლო ხალილ დიდებულ მთავარსარდლად. ხალხის ამისთანა ჰაზრს ისიც ადასტურებდა, რომ აშოტს მთლად გაუტყდა გული და აღარ ჰფარავდა თვის უიმედობას: მიილტოდა სწრაფად, რომ დროზე მიახლებოდა ქართლის ყელს ბიზანტიის სამზღვარზედ. აღარა ჰმალავდა ოდესმე ბუმბერაზად აღიარებული აშოტი, რომ შეძრწუნებული მხოლოდ თავისა და ცოლ-შვილის გადარჩენას ეძებდა. მეფის სასოწარკვეთილება გადამდებ სენად მოსდებოდა ქართველობას, მოედუნებინა მისი ფიქრიც, მისი მარჯვენაც: დარჩენილიყო ხალხი უმწეოდ. აღარა ჰყვანდა მას წინამძღვარი რჩეული, რომ ბედის ვარსკვლავად მოჰვლენოდა უბედურობით გონებაახდილს. ამ გამარჯვებამ ისევ აღმოუბრწყინა ერს გზის მანათი ვარსკვლავი, გული გაუშუქა, აღაფრთოვანა, გმირულადვე აამღერა სული იმისი.

- ტყუილი გამოდგა: აშოტმა უარჰყო ბრძოლა და საბერძნეთისაკენ ჰქნა პირიო. თურმე სამხედრო ხერხი ყოფილა მაგისი ლტოლვა: მტრის შორს გამოტყუება და ხაფანგში მომწყვდევა ჰგულებია. რა ვიცოდით?!

- მაშინვე მომეცა იმედი, როცა მეფემ თავის ფეხით დაიარა ბანაკი და ბრძანება გასცა: ვისაც იარაღის ხმარება არ შეუძლიან, წავიდესო. ვსთქვი, საფრთხეს რასმე თუ უმზადებს-მეთქი მტერს.

- ღმერთს დაეფარებინა, მტერი დაგვესხმოდა, როცა იმოდენა ხალხი თავს გვეხვია! დიდ უბედურობას დაატრიალებდა: მთლად გაგვჟლეტავდნენ, უკვალოდ მოგვსპობდნენ.

- მშვენიერი ხერხი იხმარა! ძალიან გამოცდილია დალოცვილი, მარჯვედ მომფიქრებელი. ვიწროებში რომ შემოიტყუა მტერი, ღმერთმა მაშინ გადმოგვხედა წყალობის თვალით.

- რა შეუპოვარია ბრძოლაში! უშიშია, როგორც უხორცო. რომ გადმოერია ხმალდახმალ, პირდაპირ ხალილს ეცა იზიდის ძეს. ერთის დაკვრით გაუპო მუზარადი და ჩამოაგდო გოლიათი სარდალი.

- განა თითონ ხალილი იყო წინამძღვრად.

- მაშ ვინ იქნებოდა?

- არა, იზიდის ძე არ იყო ის. ხასანი გამოდგა რაჯების ძე, მათი განთქმული ფალავანი და ბუმბერაზი; იმისი ჩამოგდება და მტრის გაქცევა ერთი იყო.

მდევარი ლაშქრის სასტიკმა დამარცხებამ თავზარი დასცა სარკინოზთ. ამ მოწინავე ლაშქარს სხვა ტალღებიც მოსდევდა ქართველთა წასალექად. მათ მამულის სანადგურებლად, მათი სახსენებელის ამოასაფხვრელად. რაკი გავრცელდა ხმა აშოტის ძლევამოსილებაზედ, შეშინდნენ ისინიც და უკუაქციეს; მაგრამ მოსწვდა იმათაც წამოსწრაფებული აშოტი, დახოცა, მოსპო. აღარსადა სჩანდა მტერი. გადამწვარი სოფლები კი ჰმოწმობდნენ, რომ სასტიკ ლაშქარს ეთარეშნა იმ არეს, რა სისწრაფით ევლო უკუქცეულ მტერს, ამას ჰმოწმობდა ის, რომ ნადავლი საქონელი თუ სხვა ქონება მრავლად იყო დატოვებული გზადაგზა. მედგრადა სდევნიდა აშოტი ოტებულთ. იმკიდა გამოცდილი გამარჯვების ყანას გახშირებულსა.

გაწმიდა მახლობელი სავანეები თუ ციხეები მტერთაგან და შესდგა წინდახედული. განიზრახა ჯერ დაეწყნარებინა ხალხი, დაებრუნებინა ლტოლვილნი, გამოეყვანა გადამალულნი მიუვალ ხევებიდან თუ მღვიმე-გვირაბებიდან. დრო იყო საჭირო იმისათვისაც, რომ ლაშქარი გაემრავლებინა, შეეიარაღებინა, წესზედ დაეყენებინა და ჩაენერგა მისთვის უნარი თუ ძალა მედგრად მოქმედებისა, ეს იყო ამჟამად უმთავრესი ჰაზრი აშოტის მოქმედებისა. მით უფრო ადვილად განხორციელდა ეს სურვილი, რომ შეძრწუნებული მტერი თავისთავად უკუიწევდა, მიეშურებოდა დიდ ციხეებისაკენ, რომ ფეხი მოემაგრებინა იქ და გონს მოსულიყო. სულ ცოტა ხანში დასცალა წინ წამოწვდილმა მტერმა ახლად დაპყრობილი ადგილები. მის მბრძანებლობას სამზღვრავდნენ ეხლა ლორის ციხე, ლურჯი ვანქი, სამშვილდე, ბირთვისი და კლდეკარი. ამ ციხეებში ჩამსხდარი სარკინოზთა ლაშქარი ზღუდედ გადაეღობა ქართველებს, რომ შეეყენებინა მათი წინსვლა, არ მიეცა მათთვის ნება თბილისს მიახლოვებოდნენ: თბილისის დაკარგვა უდრიდა მტრისათვის საქართველოს სრულიად დაკარგვას, მთლადაც გასვლას კავკასიონიდან. ქართველებს ჯერ მაინც ჰაზრად არა ჰქონდათ ამაზედ წინ წასვლა: მაგარ ციხეებში ჩამსხდარ მტრის ლაშქარს უფრო კარგად მიწყობილი ჯარი ეჭირვებოდა და მარჯვედ დამუშავებული გეგმა მოქმედებისა. არა ჩქარობდა აშოტი. ეხლა მთლად დარწმუნებული იყო, რომ მტერს არ აბოგინებდა საქართველოს სამზღვრებში. უთუოდ განდევნიდა მას ადრე თუ გვიან.

ეს დამარცხება სწორედ მაშინ დაატყდა თავს ხალილ იზიდის-ძეს, როცა მეტად ქედმაღლობდა გამარჯვებული და ზეიმობდა: როცა სტკბებოდა იგი სისხლის ღვრათა ხილვით, რომელი სდიოდა მისგან დაჭრილ საქართველოსა, როცა ხალისობდა ცამდინ ავარდნილ ალის გუგუნზედ, რომელიც ანადგურებდა მარად ურჩ ქართველთა ნაშრომ-ნაღვაწსა. მით უფრო დიდი იყო მისი რისხვა, რაც მოულოდნელი იყო სასტიკი დამარცხება. და ეს უღონო რისხვა მისი თავს დაატყდა მისსავე მახლობელთ, იმ მეომართ, რომელთ შესძლეს თავი დაეხწიათ ომის ველზედ ავარდნილ ჯოჯოხეთისათვის. ყველანი მეტეხიდან გადმოამზღვრევინა მტკვარში.

მაშინ, თბილისის აგარიანთა დიდ გამარჯვების შემდეგ, მტრის მთავარსარდალი მცირედ ჟამს ადგილობრივ დარჩა; გაქცეულ აშოტს დაადევნა ცხენოსანი ლაშქარი და დაავალა მისწდომოდნენ ძლეულთ, მიერთმიათ მისთვის აშოტი ცოცხალი თუ მკვდარი. მდევარ ჯარს მთავარსარდალად უჩინა ხასან რაჯების ძე. ამ მედგარმა მებრძოლმა. გარნა ვერშორმჭვრეტელმა სარდალმა, ვერ შესძლო ბრძანების ასრულება, თავისი თავიც ზედ შეაკლა ემირის სურვილს.

- აქედანაც გაქცეულა აშოტი, თან გაუტაცნია ცოლ-შვილიც, ხალხიც. ვერ მოუფიქრნია დაბნეულს, რომ მის ლტოლვას შეაფერხებდნენ ისინი და ხელში ჩაგვიცვივდებოდნენ თითონ ისიც, ყველა სხვაც - ბრძანა ხასანმა.

როცა მიიწია ფარავანის ტბის ყურს და იქ აღარ დახვდნენ ქართველნი, ფიცხლავ გამოეკიდა ლტოლვილებს, კვალში ჩაუდგა, მოსწვდა მთელი თავისი ძალით დაატყდა თავს აშოტის ჯარსა, მაგრამ ადგილმდებარეობამ ხელი არ შეუწყო მას ფართოდ ესარეგებლნა თავისი დიდი ძალით და დამარცხდა სასტიკად. მარჯვედ მოფიქრებულმა გეგმამ ბრძოლისამ მთლადაც დაამთავრა მისი დამარცხება. რახან შეიმუსრა უმთავრესი ძალა მტრისა წვრილ-წვრილმა დამრბევმა რაზმებმა ვეღარ შესძლეს თარეშის უშიშრად წარმოება და უკუიქცნენ თბილისისაკენ ამ რაზმთა ნაწილები იყო, ქართველთ რომ უვარდებოდნენ ხელში ხან აქ და ხან იქ.

კარგ გუნებაზე დამდგარიყო ემირი აგარიანთა გამარჯვების შემდეგ. ტკბილ ნაყოფს ისთვლიდა თვისის სვესვიანობისას. ქართველთა სადევნელად რომ სწრაფი მახვილი წაემძღვარებინა, ხმალი მოელვარე ფალავნის ხელში, თითონ ნებივრად მიდიოდა წინ. სტკბებოდა დამორჩილებული ქვეყნის ტანჯვით, თბებოდა მახვილნაგმირთა სისხლის ოხშივარში; თანისთანობით ჟღენთავდა წმიდა მიწა-წყალს გესლით თვისის მზღვარდაუსობელის მეუფობისა, რკინის უღელს ადგამდა ქედმაღალ ქართველს აწ დამდაბლებულს. განცხრებოდა: საგანგებო სიტკბოება, რჩეულ ყვავილთა სუნნელება მისგან დათრგუნული ედემის კუთხისა წუთსა და წუთს უკეთესი მოლოდინი; უმშვენიერეს ნუგბართა ხმევა, პატივმოყვარეობისა და თუ გემოვნების მტკბობ შაქარ-ყანდისა; ხოლო სულ ბოლოს, ზეიმის დასასრულს, ვით გვირგვინი მოელვარე დიდის-დიდების, თვით აშოტი მის წინ ხელკრული და მისი ოჯახი ფერხთქგეშ განრთხმული, მის ფერხთა მტვრად დაფენილი მეფის სახლობა.

- დიდი აშოტი! ესეც შენი დიდებული მეფე ქართველთა... შეგვავიწროვა. მთელი საქართველო ხელახლად დაიპყრო, სულ განაქარვა ნაღვაწი მურვანისა თუ ჭიჭუმისაო, იწერებოდა უბადრუკი ალი შუბის ძე... თბილისში მურვან ემირის მოადგილე, ჭიჭუმის მემკვიდრე და ლაჩრობა უმაგალითო?!

- ის ვიღაც ალი შუბის ძე არის, მთლად უნიჭო ყოფილა და ჩუკენი. მე კი ისე წარმომიდგინეს, ვით ბუმბერაზი ვაჟკაცი ჰაზრის მექონი. გავგზავნე საქართველოში, რჩეული ლაშქარი გავატანე... ჩვენ დასამცირებლად წარმიგზავნია იქ... მომგვარეთ მკვდარი თუ ცოცხალი! - ბრძანა ფადიშაჰმა.

- ხასან! გიცნობ: გიბრძოლია ჩემს გვერდზედ, წა საქართველოში, მოახრევინე ქედი უდრეკი ტყის კაცებს, შეშის თაყვანისმცემლებს, ხმლით აუხილე თვალნი დამწუხულნი, იხილონ ნათელი და ადიდონ ღმერთი უხილავი, წინასწარმეტყველიც ყოვლად ძლიერისა მაჰმადი მხოლო! - მომმართა მე ხალიფმა.

და გასცა ბრძანება:

- ხასან იზიდის-ძე მარჯვენა ხელია ჩემი შორეულ საქართველოში. აუსრულდეს მას ყოველივე სურვილი ჩემის ბრძანების შესასრულებლად!

- ბედნიერი ვიყავი მაშინ. ბევრის გული განირღვა მაშინ შურით აღსავსე. უბედნიერესი ვარ ეხლა, როცა მთლად გავამართლე ნდობა ცათა სწორისა: გავუგზავნე ალი შუბის ძე შებორკილებული; ახლა მივართმევ ზღვნად თვით აშოტს ხელშეკრულს, მთელს მის ოჯახს სამეუფოს... განმადიდებს, პირველ კაცად დამსახავს, ვფიცავ წვერს მაჰმადისას!

ესე ოცნებობდა გამარჯვებული ემირი თავის კარავში მხარ-თეძოზედ წამოწოლილი წითელ-კარავში, რომელი საარაკო ყაყაჩოსავით მოსჩანდა ალგეთის ზევით. ტაძრის მახლობლად. კარავის კარი ღია იყო. შეიარაღებულნი მცველნი თავს ედგნენ. მისი ჯარი ქვევით იყო დაბანაკებული, ალგეთის პირას. ტყვე და ნადავლი კარვისა და ბანაკის შუა ეყარა.

- მაგრამ... სად არის მანგლელი? რატომ არ მოჰყავთ აქამომდისინ? ალბათ ივლტოდა ისიც წინაშე ჩემსა... ამბობენ კი, ქართველნი თუნდ ჯვარს ეცმევიანო რჯულის გულისთვის.

- აგერ მოჰყავთ. მძლეთა მძლეველო, მღვდლების მოთავე მანგლელი.

- მდინარის პირას ციხეა გვირაბიანი, იმის გვერდითა ვპოვეთ საყდარში, - მოახსენა გაგზავნილმა.

და უკუდგა. მიიყვანეს ტიმოთე ეპისკოპოზი. უბრალოდ ჩაცმულდახურული, ძაძით მოსილი. სათნო სახე ჰქონდა შუბლგადაშლილი. დაწყნარებული იდგა ბრძანებელის წინ. ხასანი ელოდდა გარეგანის დიდებათ მორთულს მედიდურს და როცა მის წინ წარსდგა უბრალო მწირი, გაჰკვირდა; ეჭვი დაებადა მის ვინაობაში.

- შენა ხარ მღვდელთა თავი მანგლელი? - უბრძანა ხასანამ და აათვალიერ-ჩაათვალიერა ბერი.

- მე ვარ!

- თუ ეგეთი გლახაკი ხარ მღვდელთ-მთავარი, მთლად საწყალობელნი იქმნებიან უბრალო მღვდლები.

- ღმერთი იესო გლახაკად მოევლინა ტანჯულ ქვეყანას.

- ღმერთი გლახაკად?! საკვირველი შეთხზაა სიტყვათა! - წარსთქვა ემირმა

და მიმართა:

- თუ მართლა შენა ხარ მღვდელთ-მთავარი, ყველაფერი გეცოდინება. მითხარ: ეს გვირაბი, აი აქ რომ სჩანს, წყაროსთან, საით მიიმართება? აქ დაჰმალეთ თქვენ საყდრების განძეულობა?

სდუმდა ტიმოთე.

- გესმის? ხომ იცი ყოველივე?

- ვიცი:

- სთქვი!

მკვლავ სდუმდა მღვდელთ-მთავარი.

- ვუბრძანებ, თავი წარგკვეთონ!..

- უფალი-მაცხოვარი ჯვარზედ აღესრულა კაცთა ხსნისათვის.

- კიდევ! უფალი აღესრულა, მოკვდა! გარდარეული სიტყვა ჭკვაახდილისა!..

- უფალმა ყოვლად ბრძნად მეთევზურნი გამოაჩინნა, მათმა თქმამ ჭკვაბრგვილთა სიტყვად დასახა ბრძენთა ნათქვამი. აგრეთვე განაქარვებს ღმერთი იესო სიტყვას ცრუს ეშმაკეულის მაჰმადისასა, გაჰფანტავს საქმეთა მისთა ჯოჯოხეთურთა.

ესეთმა თქმამ და მეტადრე მის წინ ტყვედ მდგომის სიმშვიდემ ფრიად განარისხა მბრძანებელი, რომლის სიტყვა ყველასათვის შეუმართებელი იყო, ხოლო სურვილი - მსწრაფლ ასასრულებელი - უბრძანა მკვეთრად:

- მიჩვენე განძი დაფარული!

- სამღვთო ნივთებს დაუსჯელად ვერ შეეხოს უსჯულო, ვით ბალტასარ, ვერ...

სიტყვა აღარ დასცალდა აღმსარებელს სჯულისას. განძვინებულის ხანჯალმა გაიპრიალა ჰაერში და დაესვა გუშაგს ეკლესიისას. გაიტანეს. მსწრაფლ მოსპეს კვალიც სისხლისა. გაწმენდილი მახვილი კვლავ მიართვა ემირს მუხლზედ დამდგარმა შინაყმამ. ანიშნა მტარვალმა იქვე მდგარ ტყვე ქართველებზედ. წაასხეს. ალგეთი შეიღება სისხლით გაუტეხელ წამებულთა. ჰბორგავდა ემირი. ჰბდღვნიდა განცოფებული. შიშითა ძრწოდა მის გარემო ყველა. გაქვავებულიყვნენ მახლობელნი: ეშინოდათ, თქმით თუ მოძრაობით არ მიექციათ თვისზედ მხეცქმნილის თვალი აგზნებული; მისი ყურადღება აწ სიკვდილის მოციქული იყო, მედგარივით სწრაფის მოსპობისა. გამოჩნდა ბანაკისაკენ მიმავალი. ისწრაფიდა. ძლეულ ლაშქრის სარდალთაგანი აღმოჩნდა. მიიჭრა ემირთან.

- დაიღუპა მხედრობა ჩვენი!

- როგორ?!

- ფარავნის ტბასთან მოვსწვდით აშოტსა, ვიწროებში. ლომივით გვეკეთება, მუსრი გაავლო მთელ ჩვენ ლაშქარსა. ისმაილ მოკლულ იქმნა თვით აშოტისაგან. მხოლოდ ღამის სიბნელემ გადაგვარჩინა ამბის მომტანნი და...

- და გამოიქეცი? და დასთმე ცოცხალმა მაჰმადის დროშის შეგინება?! მოჰკვეთეთ თავი! - დაიღრიალა ემირმა და წამოიჭრა.

ჯერ არცკი გათავებულიყო მისი სიტყვების ბგერა ჰაერში, რომ გაუფრთხილებელის თავი დაეცა მიწას და ხტომით დაგორდა ფერდობისაკენ. ეს დასაწყისი იყო უკაცურ მრისხანებისა. ბევრი მსხვერპლი შეიწირა ქართველთაგანი, თვით აგარიანთაგანიც. მცირედ დაწყნარებულს თუ უზომო მრისხანებით დამაშვრალს შეაპარეს სიტყვა მლიქვნელი:

- ბიზანტიის ჯარი მოესწრო შენივთებულ ომის დროს და მით შეიქმნა შეუძლებელი სვიანად ბრძოლა ჩვენი ლაშქრისათვის.

ამ შეთხზილმა სიტყვამ მცირე დააფიქრა ხასან მხეცქმნილი, გონდაკარგული.

რომ ამბობდნენ, ბიზანტიელთა ჯარი მოვიდაო აშოტის საშველად, მართალი არ იყო. კარგად იცოდნენ ეს თვით მიმთხრობლებმა საჭირო იყო თავი ემართლებინათ ამ საარაკო დამარცხების შემდეგ და მისთვის ავრცელებდნენ ამისთანა ხმებს. ადვილი შესაძლებელი იყო, დაერწმუნებინათ ამაში ემირიც, სხვა სარკინოზნიც, რადგან ბუნებრივი იყო ბიზანტიელთაგან ესეთი ქომაგი, ჰაზრიანიც. მოელოდნენ კიდეც ამ დახმარებას ქართველები. სარკინოზნიც ფიქრობდნენ, ქართველებთან ბრძოლაში პირდაპირ შეჰხვდებოდნენ ბერძნებს.

ისლამის მსწრაფლმა გავრცელებამ წინა აზიაში, ამ ახალი სჯულის ღვარისებურმა დენამ დიდს საგონებელში ჩააგდო მფლობელნი ბიზანტიისა. მათთვის აუცილებელი შეიქმნა მზღვარი დაედვათ ახალ ძალთა მოზღვავებისათვის. მცირე აზიაში და კავკასიონში უნდა განემტკიცებინათ ბიზანტიელებს თავიანთი საბრძანებელი, იქ დავანებულ ხალხთა შემწეობით უნდა ჩაეხერგათ პონტზე მისავალი გზები. თუ შავ ზღვაში ჩააგდებდა სარკინოზი ხომალდს, კონსტანტინეპოლის კარს იდგა იგი უკვე. ამის შესასრულებლად საუკეთესო საშუალება იყო გაემაგრებინათ აქ არსებული ქრისტიანული სახელმწიფოები, გაეძლიერებინათ ისინი, ფხა აესხათ მათთვის, რომ პირველი ტალღები მოსულის მტრისა ამ სანგრებს შეჰხეთქებოდნენ, მათზედ დაშლილიყვნენ. საბერძნეთს აქ უნდა გაემართნა პირველი ბრძოლა ბედისწერასავით შეუდრკომლად მსვლელ დროშისათვის უძლეველი ხალიფებისა. ესმოდათ ეს ბიზანტიელთ და თვალს არ აშორებდნენ პატარა საქართველოს, ცდილობდნენ მკლავი გაემტკიცებინათ ქართველთა მეფეებისათვის. ეს იყო მიზეზი, რომ აშოტ კურაპალატმა, როგორც მისმა მამამ ადარნასემაც, ბევრი შემწეობა მიიღო ბიზანტიელთ პირველ ხანშიც თავის მეფობისა და შესძლო მხნედ ბრძოლა აგარიანებთან, სძლია კახეთის ქორიკოსი გრიგოლ, გააერთიანა უდიდესი ნაწილი საქართველოსი.

ამ ბრძოლაში დიდი ღვაწლი დასდო აშოტს მისმა სიძემ, აფხაზთა მეფემ თეოდოსემაც.

შემდეგ, როცა წარმოგზავნეს საქართველოში ხასანი და მასთან უთვალავი ლაშქარი, აშოტმა აცნობა ეს გარემოება ბერძენთა კეისარს. იმპერატორმა ლეონმა წარმოგზავნა მის საშველად ლაშქარი, მაგრამ დროზედ ვერ მოუსწრო მან აშოტსა, და დამარცხდა მეფე სასტიკად. ვერც ლტოლვილ ქართველებს შეხვდნენ ბერძენნი ფარავანის ტბასთან და აშოტმა მხოლოდ საკუთარი ჯარით შესძლო სარკინოზთა დამარცხება. არაბნი მაინც ამბობდნენ, ბიზანტიელნი მოესწრნენო მშველელად. ესევე გაიმართლა თავი იზიდის ძემ ხალიფას წინაშე შემდეგში, როცა აშოტი უძლეველივე მფლობელი შეიქმნა შავშეთ-კლარჯეთისა, მბრძანებელი მორჭმით მჯდომარე.

ეს შემდეგში იყო.

ეხლა, როცა დასცხრა აღტყინებული რისხვა ემირისა და შესძლო მან დაფიქრებულიყო მომხდარ ამბების შესახებ, უმჯობესადა სცნო მსწრაფლ გაემაგრებინა თბილისისაკენ მიმავალი გზები, შეიარაღებული ხალხი ჩაესხა თბილისის დამცველად აღმართულ ციხეებში. ესეთი იყო მასი პირველი ბრძანება ჰაზრიანი: დასწია ჯარი ამ ციხეებისაკენ. თითონაც დაბრუნდა თბილისში იმ განზრახვით, რომ საკმაო ლაშქარი გამოეწყო ხელახლად და თითონ გასძღოლოდა მას, რათა განედევნა აშოტი შავშეთ-კლარჯეთის არეებიდან, მოესპო იქ ქართველთა ბინა, დაეპყრო ქართლის ველი და იქიდან პირდაპირ გადასულიყო ბიზანტიაში, რომ დაემხო ეს ერთადერთი დიდი საბრძანებელი საქრისტიანო, რომელს დაებრკოლებინა, წამს შეეყენებინა დიდებული წინსვლა ახლის სჯულით აღფრთოვანებულ ახალ მებრძოლთა. განწირული ბრძოლა იქნებოდა ეს მათ შორის, საბედისწერო: ან უნდა დაღუპულიყო დიდი ბიზანტია, ან უკუეგდო მას სარკინოზნი, კვლავ მიექცია იგინი არაბეთის სასტიკ უდაბნოებისაკენ და დაეკეტნა იქ ჩაეხშო სამარადისოდ.

ესმოდათ არაბებს საქართველოს დიდი სამხედრო მნიშვნელობა, გათვალისწინებული ჰქონდათ ეს ხალიფის კარს. ამისთვის იყო, რომ იმთავიდანვე ბიზანტიასთან ბრძოლა საქართველოში იწყეს მათ ამ ჰაზრით იყო წარმოვლენილი მურვან ყრუ, ამ დავალებით მოვლენილიყო ჭიჭუმ ასიმი, ამავე გეგმის აღსასრულებლად წარმოეგზავნათ ხასან იზიდის ძე. აზრიანი განზრახვა იყო ეს არაბთათვის, მაგრამ ვერ შესძლეს მისი განხორციელება სარკინოზთ მმართველებმა წინად, ვერ შესძლო მისი ასრულება ვერც იზიდის ძემ: ვერ შესძლო მაშინაც კი როცა მარტო იბრძოდა აშოტი. მით უფრო ძნელი იყო აგარიანთათვის ამ წადილის მიღწევა შემდეგ, როცა გამაგრდა იგი არტანუჯში, ამ ახალ მიუვალ სავანეში, და როცა ძალას განუმტკიცებდნენ მას ზურგით კერძო ბერძენნი, ხოლო მარცხნივ მისი მოყვარე მეფე აფხაზთა. ადვილი აღარ იყო ეხლა ხასანისათვის ბრძოლა აშოტთან. დიდი მომზადება იყო საჭირო ამ საფრთხილო განზრახვის შესასრულებლად.

მზადებაში შეუგვიანდა ემირს. უსწრო ზამთარმა. ჩამოთოვლა შავშეთ-კლარჯეთის მთა-ველი: ისეც ძნელად სავალი მხარე მთლად მიუვალი შეიქმნა, მეტი გზა არ იყო, გაზაფხულისათვის უნდა ელოდნა, დამარცხების ბოღმა გულშივე ეტრიალებინა. იცოდა კი, რომ ესეთი დაყოვნება შეარყევდა მის იმედთა საფუძვლებს, მის ბოროტ ოცნებას საქართველოს შესახებ: ჭკვიანი და გამჭრიახი აშოტი ფართოდ ისარგებლებდა ამგვარი ხანდაზმით, მედგარ მებრძოლად მოევლინებოდა თვის სამეფოს მტერს.

სწორედ ესეც მოხდა. აშოტმა შესძლო მცირე ხანში აღედგინა, ფერად-ფერადად აღეყვავებინა ის კუთხე საქართველოსი, რომელიც ამიერიდგან შეიქმნა ფუძედ სამშო ბლოს დიდებისა. სანიმუშო სახედ ქართველთა ერის განვითარებისა, წინამბრძოლ ბურჯად მართლმადიდებლობისა, სიმტკიცედ დიდებულის ბიზანტიისაც. ესე უმზერდნენ ივერიას ბიზანტიის იმპერატორნიც, რომელთა ღვაწლი მოუძღოდათ ბაგრატიდთა გამეფებაში, რომელნიც ყოველთვისა სცდილობდნენ თავიანთ მომხრედა ჰყოლოდათ ქართველთა ტომი. ესეთი თვალით უყურებდნენ კოლხიდას ლეონ მეხუთე და მის შემდეგ მიხაილ მეორე, რომელთ სრულის ხელმწიფურის პატივით ეჭირათ დიდი აშოტ კურაპალატი. მის სასახელო ღვაწლს მზირად ადევნებდნენ ისინი თვალს და ჰშველოდნენ შეძლებისაგვარად, რომ არ შერყეულიყო მისი ტახტი, არც სხვა მიმართულებით მიეღო მის ძალას, ბიზანტიის საწინააღმდეგო რამ მსვლელობა.

ეხლაც, როცა აშოტი განსაცდელში ჩავარდა ხასან იზიდის ძის მოსვლის შემდეგ, იმპერატორი ლეონი ზრუნავდა თავის მომხრე ქართველთა მეფის ბედზედ და დაასკვნა მშველელი მარჯვენა გაეწოდებინა მისთვის. გაგზავნა კიდეც ჯარი. მაშველმა ძალამ ვერ მიასწრო აშოტს განსაცდელში, მაგრამ ღმერთი ჰფარავდა მას და სასწაულებრივი გამარჯვება მიანიჭა ძლიერ მტერზე გალაღებულზე.

აშოტის ცოლ-შვილი და მათთან ერთად ლტოლვილი ხალხი, გადასცდნენ მთას და დაეშვნენ სანსრებისაკენ, რომ უწია მათ შემაძრწუნებელმა ამბავმა: მოკლე გზებით წამოსული სხვა გამოქცეულები შეუერთდნენ მომავალ ქარავანს და უამბეს, მტერი აჩქარებული მოგვდევს და თუ ჯერ არ მოსწდომია მეფეს, მალე წამოეწევაო. შეშინებულნი ერთობ აზვიადებდნენ მტრის ძალას თუ რიცხვს: მთასა და ველს მოაბნელებენ, კალიასავით მოედნენ არემარესო. მოუთხრეს ეს ამბავი დედოფალს. შეკრთა გურანდუხტ, სასოწარკვეთილებაში ჩაცვივდნენ ყველანი. აჩქარდა მგზავრობა, გარდაიქმნა იგი რბენად. აირია წესი მსვლელობისა. მალე მთლადაც დაირღვა წესწყობილება. ყველა ცდილობდა ადრე გაესწრო, მეტ მანძილზე დაჰშორებოდა მოწევნილ მტერსა, რომ მეტი იმედი მისცემოდა თავის გადარჩენისა. მეტადრე შეაშფოთეს და შეაძრწუნეს იმ გულსწრაფებმა თუ მხდალებმა, რომელნი მხედრ ვიდოდნენ მათთან. დაწინაურდნენ იგინი. ძალზედ მიერეკებოდნენ ჰუნეებს და შიშის ზარს უძლიერებდნენ ჩამორჩენილებს, რომელნი უღონო შურით გასცქეროდნენ მსწრაფლმიმავალთა.

გაძლიერდა ოხვრა და დრტვინვა, ზოგი გამოეყო ჯგუფებს და დაეშვა ხევისაკენ სამალავის საძებნელად. ასტყდა კრულვა-ტირილი ქალთა თუ ბავშვთა, გოდება საზარელი უმწეოქმნილ ხალხისა. ჩაიხერგა შარა. მეფის ოჯახსაც დაუბრკოლდა სავალი. დედოფალი ჯერ დაიბნა, მაგრამ უკიდურესმა გაჭირვებამ და ძლიერმა სურვილმა, რომ გადაერჩინა განსაცდელისაგან თვისი შვილები, უკანასკნელი ღონე მოუკრიბა მას, მტკიცედ დააყენა სამოქმედო გზაზედ. იმან უფრო იმოქმედა მანდილოსანზედ, რომ ხმა გავრცელდა: დედოფალს და მის შვილებს ჰსურთ მსწრაფლ გადიხვეწნენო ცხენდაცხენ. თქმამ სინამდვილის სახე მიიღო ხალხის თვალში, უკვე მომხდარი ამბისა. კიდეც გაქცეულაო დედოფალი, ამბობდნენ.

- დედოფალო, ხალხი დრტვინავს და მრისხანებს. ამბობენ, ხელმწიფემაც, მისმა ცოლმაც მტრის გულისად გაგვხადეს: ამ ჯოჯოხეთის ჟამს აშოტი თან არა გვყავს, დედოფალიც გადახვეწილა თავის შვილებითაო.

შეაშფოთა გურანდუხტი ხალხის უმადურობამ, განარისხა უბადრუკმა მითქმა-მოთქმამ. ბრძანა:

- მომგვარეთ ცხენი ვერ სთქვას ვერავინ, ხალხის მეთაურნი მხოლოდ თავის თავს იფარავენო.

მოართვეს. შებრძანდა. გაემართა. შეუდგნენ მის კვალს ხალხის არევით უილაჯო ქმნილი მოწესეები. იქ მიჰმართა ძუ ვეფხვმა, სად მეტი იყო ხმაურობა, დრტვინვა, წუხილი. მის დანახვაზედ გონს მოვიდა ხალხი, შესდგა, დაწყნარდა, დაყუჩდა. სირცხვილის ალმა აჰკრა კაცებსა. გაისმა დედოფლის ხმა:

- ნუ გეშინიანთ! ნუ შეძრწუნდებით! არ გაგვწირავს ღმერთი კეთილი და მის შეწევნით მეფე აშოტი. და თუ მოხდა უბედურობა, პირველი მსხვერპლი ვიქნები მე ჩემის შვილებით!

შეეცადა რაიმე წესი ჩამოეგდო არეულ ხალხში. კვლავ აიმაღლეს ხმა მოწესედ განჩინებულებმაც ყურნი ხალხისა განეხუნეს სმენად. ნელ-ნელა დამყარდა წესი თუ რიგი, გაწმიდეს გზა. შესძლეს ჰაზრიანად წინსვლა. დედოფალი თავის ამალით თავს დასტრიალებდა მიმავლებს და თავისი სუსტი ხმით თუ მაგალითით გულს უმაგრებდა მათ, ამხნევებდა დაბეჩავებულთ.

- დედოფალი სწირავს თავს და შვილებს! დეე, მეც მათთან ვიყო, - ფიქრობდა ყველა.

და ცდილობდა გაემხნევებინა თავისი თავი, შეესუსტებინა ის შიშის ზარი, რომელს გაევსო გული მათი დაბზარულ-დაწყლულებული. გონს მოსულ მამრს შერცხვა უიმედობისა; უნდოდათ აწ ვაჟკაცად ეჩვენებინათ თავი, სიკვდილის არად მიმჩნევ რაინდებად, რომ ლეჩაქი. თუ მანდილი არ მოჰხვევოდათ თავს ნაცვლად მუზარადისა თუ ჩააფხუტისა. დედოფალი აღარ ჩაბრძანდა ურემში: მასში გაეღვიძნა მებრძოლ წინაპართა სულს და ამაყად თავს დასდგომოდა ბედს, უკუღმა შებრუნებულს.

- არავინ სთქვას: აშოტის სახლი უბრძოლველად ემონა მტერსა. ვერ დავანებებ სამეფო გვირგვინს სისხლის დაუნთქრევლად. უკუნისამდე უნდა ამშვენებდეს ბაგრატიონთ შუბლს გვირგვინი ცით-მონაღები. ვიხილავ მის ბრწყინვალებას თავზედაც ადარნასესი, ჩემის პირმშოსი. თუ ბედმა უმუხთლა მის მამას დაღონებულს, თუ დაიღუპა იგი ბრძოლაში, მე თითონ შევსძლებ გამოვსტაცო ხელიდან მტარვალთ სკიპტრა სამეფო! - ფიქრობდა ძუ ლომი.

და ვაჟკაცურ მხნეობას იჩენდა გაჭირვებაში, ჰაზრიან სარისტიანობას. დედოფალს მაინც ჰქონდა იდუმალი იმედი, რომ მიაღწევდა ზემო სანსრის მღვიმეებს და მოასწრებდა იქ შვილების დამალვას, რომ მემრე ბიზანტიას გადაეყვანა ისინი და აღეზარდა კეისრის კარსა. ესე ჰქონდათ ცოლ-ქმარს მოლაპარაკებული, ესეთი გეგმა მისცა აშოტმა თავის მეუღლეს და მის ერთგულ თანმხლებელ იოთამეს.

გავიდა ხანი. მდევარი მაინც არსად გამოჩნდა, თუმცა გადმოხვეწილთა სიტყვით, მტერი უკვე უნდა გადმოფენილიყო მათ მისაწევრად. დაუახლოვდნენ მიმავალნი სანსრის გვირაბებს. შენიშნეს მათკენ მსწრაფლ მიმავალი ცხენოსნები შეშინდნენ: ეგონათ, დაჰკრა წამმა აღსასრულისა.

მათკენ მფრენნი დაუახლოვდნენ ბანაკს, ხელმანდილნი ააფრიალეს ნიშნად ხარებისა. შესდგა დედოფალი და მისი ამალა. მივიდნენ, გადმოხდნენ, თაყვანი სცეს. მიულოცეს დიდი გამარჯვება.

- მტრის ძალა შეიმუსრა. მეფემ თავისი ხელით მოკლა მათი მთავარსარდალი. წინაწარიქციეს სარკინოზნი. სდევნიან ოტებულთ. გვიბრძანეს, მსწრაფლ გვეცნობებინა თქვენთვის ეს. ინიშნე ნიშანი მეფისა! - სთქვა.

და მიაწოდა დედოფალს აშოტის ბეჭედი. სიხარულის ელდამ ალმასის ფრთა გაჰკრა გურანდუხტის გულს: ღვთის რისხვას ელოდდა, - ეწია წყალობა ძლიერისა; ბნელისთვის მიეპყრო თვალნი, ნათელმა გამოუშუქა ყოვლად ბრწყინვალემ; ეგონა, დაჰკრა წუთმა უბედომ, - ბედნიერ საათს ჩამოევლო მღიმარ-მოცინარეს. ვერ დაიტია გულმა სიხარული მოულოდნელი, თვალმა ვერ უძლო ბნელის მჭვრეტელმა სინათლის სხივებს გაკაშკაშებულს და დაეხუჭნა თვალნი დედოფალს, მოეღო ღონე, განქრა მისი ნებისყოფა ხელოვნურად აღტყინებული. მანდილოსანი მიესვენა მკლავზედ, რომელი ანაზდად შეაშველა თავალხმიერმა თანამხლებელმა. მალე გადუარა სიხარულის ელდამ. მობრუნდა, გაიღიმა, მადლი შესწირა ყოვლადსახიერს.

ელვის სისწრაფით გავრცელდა ბანაკში ამბავი სასიხარულო. მოეწმინდა ხალხს ჯავრის ბურუსი. უხვად დაასაჩუქრეს მახარობელნი. სიმღერით ჩაიარეს ქვემოსანსრამდის. ქორწილისებური ზეიმი გაიმართა იქ. დედოფლის საფასით იქნა ხალხი დაპურებული: ქვიშასავითა ჰფანტავდა ვერცხლს სიხარულით აღტაცებული. გულწრფელად იხარებდა ერი მრავალტანჯული, ბოროტს სასწაულებრივ განრინებული. ისღა სჩრდილავდა ხალხის სიამეს აღტაცებულს, რომ მათთან არ იყო აშოტი მხსნელი; ესწრაფებოდა პირისპირ ნახვა ძლევამოსილისა. იქ არ იყო მეფე-სარდალი, გატეხილ მტერსა სდევდა, ის გაბნეულ-გაფანტულს, რომ ფეხი არ მოეკიდებინა სადმე მახლობლად, არ გაძლიერებულიყო ისევ, წარკვეთილი თავის მაგივრად სხვა ორი თავი არ ამოსვლოდა უბოროტესი, საზიზღარ-საზარელი, მეტად საშიში.

ჯერ ვერ მივიდოდა აშოტი ლტოლვილთა ბანაკში. გამოცდილი სარდალი იყო უკვე ნაწრთობი, რომელს დამარცხებაც განეცადნა, ბევრი გამარჯვებაც დიადი. ისეც სამხედრო ნიჭით დაჯილდოვებულს კარგად ესმოდა ლაშქრის გულისთქმა, მისი სულიერი განწყობილება ამა თუ იმ წამს, განსაცდელისა თუ წარმატების ჟამს, და ვერ გაუშვებდა ხელიდგან ძვირფას შემთხვევას, მოწყალე ბედისაგან მისდა მინიჭებულს. სდია მტერს მსწრაფლის დევნით, არ მისცა შეძლება თავს მოჰგებოდა, არ ანება დრო, შეფერხებულ-შემაგრებულიყო რომელსამე ბურჯთან ან ვისმე გარშემო ჰაზრთ მექონისა. ჯგუფ-ჯგუფად დადევნებული ძლევამოსილი ჯარი ქართველთა მისდევნიდა დამფრთხალ მტერს, რომელი იარაღსა ჰყრიდა გამარჯვებულთა წინაშე, უბრძოლველად ჰნებდებოდა თავზარნაცემი. არ დასცხრა აშოტი, სანამ არ განდევნა მტერი ციხეებამდინ, რომელნი თბილისის შესანახ-დასაცველად იყვნენ აღმართულნი მიუვალ ადგილებზედ. შედგა აქ. ამ ციხეებს, თავის-თავადაც მაგრებს და ძნელად საომრებს, ზურგს უმაგრებდნენ თვით თბილისის ციხეები მათში მდგომ უმთავრესი ჯარით ემირისა. მთელი კვირა მოუნდა აშოტი არემარეთა გაწმენდას მტრისაგან და გადასავალ ადგილების გამაგრებას. ბოლოს შებრუნდა მანგლისს და შესწირა მსხვერპლი სამადლობელი.

მანგლისის ხატს ისე ვერ ილოცავდა ქართველი, იმავე დროს თაყვანი არ ეცა მის პირდაპირ ამართულ მწვერვალზედ დადგმულ ქვის ჯვარისათვის. მანგლისის ტაძრის გასწვრივ, ალგეთის გაღმა, მთის წვერზედ, ამართული იყო მთლიან გელაზისაგან გამოკვეთილი უზარმაზარი ჯვარი, რომელი ჩამკვიდრებული იყო სალ-კლდეზედ ამოჭრილ სიღრმეში. ქვის სადგომში ურყევლად დასმული ქვის უზარმაზარი ჯვარი ფართო მანძილზედ გარშემორტყმული იყო დიდრონ-დიდრონი გელაზებით. ეს ვეება ჯვარი და მის გარშემო დახავსებული ლოდების ყორე გარინდებული დაჰმზეროდნენ ალგეთს, მის პირად-პირადად შემკულ ხეობას, რომლის იერი წუთდაწუთს იცვლებოდა ფერად-ფერადად: ხან ნათლდებოდა, კაშკაშდებოდა; ხან ბუნდდებოდა, თუ ბნელდებოდა, ლაჟვარდი სივრცე უმუქდებოდა. ეს ბუმბერაზი ჯვარი და გელაზების ყორე ურყევ მარადისობასა ჰსახავდნენ ბუნების ცვალებად მოვლენათა სრბოლაში; საუკუნო ყოფნას აგრძნობინებდნენ ადამიანის გულს, უცვლელ მუდმივობას ერთფერს, ერთსახეს, რომლის გარემო დაუცხრომელად ტრიალებს მრავალსახეობა არსებობისა.

- მანგლისის ხატი და ეს ჯვარის მტვირთელი მწვერვალი ძალთა ურთიერთობაში არიან, განუწყვეტელი კავშირი იხილვების ამ დიდებულს სიწმინდეთა შორის.

- როგორ?

- სიმრგვალე რამ ცეცხლის მფრქვეველი აღმოჩნდება ჯვარის ფრთებს შორის, იგი ბირთვი მნათობი მოსწყდება მფრინავ ვარსკვლავად, ჩაეფინება ხეობას და აშუქდება მდინარის გაღმა ტაძრის გუმბათზედ. რამდენსამე წუთს ციაგსა ჰფენს მთელ არემარეს.

- ჩამოქუშულ-ჩამობნელებულ ციდან ჩამოეშვება გველაშაპი ფრთოსანი, შემოეხვევა ჯვარის სავანეს და იპყრობს მას წყვდიადის იგი მოციქული, იელვებს ტაძრის გუმბათიდან ხმალი ცეცხლისა, გარდაერთხმევა ალგეთის ხევს და განჰკვეთს ალის მფრქვეველი წვერით გველაშაპს, განაქარვებს მის ჯადოსნობას.

- ამ ხეობის მფარველი ხატი ბრძანდება აქ. ჯვარის ადგილიც, ტაძარიც მისი სავანე არის. გველაშაპს იმისთვის არ ძალუძს დაეპატრონოს ამ თვალთწარმტაც წმინდა მიდამოს, დაიმონოს სამუდამოდ, რომ მოსპოს აქ ქართველთა ნასახი.

- კარგა ხანია, აღარ გამოჩენილა ამ ხატის ძალა.

- არ განშორდება ხატი ძლიერი ამ წმიდა ადგილთ. ცოდვათა ჩვენთა სიმრავლე დაჰფარავს მას ჟამითი-ჟამად თვალთაგან ჩვენთა, მაგრამ შევინანებთ და კვლავ გამობრწყინდება იგი ამა მწვერვალზედ. ჯვარიცა წმიდა ჟამითი-ჟამად განერთხმის მიწას ქართველთა ცოდვით შემძიმებული, მაგრამ კვლავ აღზდგება პატიოსანი ნიშნად საქართველოს მკვდრეთით აღდგომისა.

სამადლობელი მსხვერპლის შემწირველი მეფე ვერ გასდგამდა ფეხს ალგეთის ხეობიდან, თუ თაყვანი არ ეცა იმ ჯვარისათვის. აბრძანდა ღამის სათევლად. ხალხიც აჰყვა მეფესთან შემოკრებილი. ქართულად მხიარულობა, ქართველთა ლაშქარი თვის მეუფის კარს; ახლო იყო მწვერვალიდან და ღმერთი ჰხედავდა თავის ერის სამადლობელ ზეიმს. ლმობიერად უღიმოდა სახიერი თვის შვილებს, რომელთათვის გადაეფარებინა ამ წამს წყალობის კალთა. ხალხი ისევ ღრეობდა, როცა მეფე განშორდა მათ და შებრძანდა თავის კარავში მოსასვენებლად. თან შეჰყვნენ სარდალი ზაზა, ვეზირი ბარძიმი და ორიოდე თანამშრომელი. სარეცელზედ და მოსვენებით ძილზედ აქ ფიქრი არ შეიძლებოდა. ერთი კვირა იყო, ჯაჭვი არ გაეხადნათ ტანიდან. მხოლოდ მუზარადები მოეხსნათ და მეტი იარაღი. ისინიც იქვე ეწყო, რომ ყოველს წამს მზადა ყოფილიყვნენ საბრძოლველად. მეფე მხართეძოზედ იყო წამოწოლილი. ფიქრს მისცემოდა. ზრუნვა უთამაშებდა სახეზედ. ხალხში კი მხიარულად ბრძანდებოდა აშოტი, შუბლ-გაშლით: დააღონებდა ქვეშევრდომებს მის სახეზედ ჭმუნვის ღრუბელი.

- ჩემო ზაზა, ხომ ფრთხილადა ხარ, ხომ ყველგან არის თავდარიგი დაჭერილი?

- დიაღ, ბატონო! ყველაფერი საომარ ფეხზედ არის დაყენებული.

- მაინც?

- თვით მანგლისის ციხეში შეიარაღებული რაზმი სდგას გუშაგად. მეორე რაზმი ქვევით დავაყენე, ალგეთის ხევის ვიწროებში; ცხენოსანი რაზმია იქ. აქათ, ციცაბოებისკენ, ორ ადგილასა სდგას მცველი ჯგუფ-ჯგუფად. ნაბრძანები აქვსთ საჭირო ჟამს ყვიროსტვირთა ხმა გააძლიერონ, ბუკის ხმა აამაღლონ, დაფდაბსა ჰკრან.

- კარგად გიფიქრია!

- არაფრის შიში არ არის, მაგრამ სიფრხილეს მაინც თავი არა სტკივა.

- ოღონდაც!

- მე ვფიქრობ, თუ მტერმა გაბედა თავდასხმა, ეს ჩვენთან წამოსული ხალხი ზევით უნდა დავმალოთ. ყინულიან ღვიმეებში. მტერი ვერც კი მოიფიქრებს მათ არსებობას.

- ვერც შეჰბედავს: იმ ნაპრალთა პირში ერთი ასს გაუმკლავდება.

- ეგეც კარგი აზრია. მაგრამ მღვიმეები მოშორებით არის აქედგან და ღამის წყვდიადში შეუძლებელი იქმნება იქ ხალხის შეხიზვნა. სდუმდნენ ყველანი. ძილს მისცეს თავი.

გარინდებული იწვა აშოტი, ჯერ კი არ ეძინა. ბურანში იყო წასული, როცა სინამდვილე ჰკარგავს თავის მკაფიო სახეს და სიმძიმეს; როცა იგი ჰაეროვნდება, მსუბუქად მოძრავი შეიქმნება და შეერთვის ოცნებათა მრავალსახე დასს, ლამაზ სანახავს. ფიქრთა სამფლობელოში დაიშლება მაშინ მზღვარი დროთა ქცევისა, წარმოუდგება გონების თვალს გაერთიანებულად წარსული, აწმყო, თვით მომავალი. ერთსა და იმავე დროს იძვრიან თუ ტრიალებენ ისინი ცნობიერების არეში, ექსოვებიან ერთმანეთს ერთურთში ჩაწნულ-ჩაბეჭდილნი. ფიქრნი და სახენი ზოგნი სიბნელიდან გამოდიან, ნათელს იმოსავენ; სხვანი სინათლიდან უკუდგებიან, ეძარცვებათ მათ სხივთა სამოსი, ცრიატდებიან, ჯანყის მაგვარ ძნელსაჭვრეტ სივრცეში უჩინარდებიან. მთლადაც ინთქმებიან.

უდარდელი ყრმა აშოტ უზრუნველად დაცქრიალებს დახატულ დარბაზებში სამეფო პალატთა, დაჰფრენს წალკოტებში, სავარდეებში. სხივოსანია ქვეყნიერება. პეპელას ფრთასავით ჭრელია ცხოვრება და ნაზი. ღიმილი, ხალასი, სიამე: ბევრი სიხარული! გამზრდელთა დასი თავს ევლება ტახტის მემკვიდრეს, ცივ ნიავს არ ადენენ, ყოველ სურვილს უთქმელად უსრულებენ, ჟინსაც კი, უბრალო რამ დაჟინებას.

მოზრდილი ვაჟია აშოტი. ბარძიმის კარს იმყოფება მის შვილებთან ერთად. სწვრთნის მათ სარდალი, მკაცრ ყოფნას აჩვევს, სამხედრო ცოდნას ათვისებინებს. სასტიკია ბარძიმი, მთლად ულმობელია. აშოტის ჯერ ისევ ჩვილს თვალზედ ცრემლის ნამი აუტანელი სირცხვილია; ტანჯვის გამო მცირედ დაღრეჯაც დიდად საგმობელი. ცეცხლში შესვლაც არ დაიმჩნიოს ვაჟკაცმა სახეზედ! განზრახ მიიყვანს ნადირობის დროს მიუვალ ალაგას და ასცდება მას, გააცალკევებს. მაშინ იყო, რომ ესე დაახლოვებით შეისწავლა აშოტმა ყველა ბილიკი თვის სახელმწიფოსი, ყველა მთა და გარდასავალი, ხევთა და მდინარეთა სადინელნი, ფონები. რამდენჯერ დასცა ძირს უწვრთნელ-უხედნმა ცხენმა და გულმტკივნელობის მაგივრად მწარე დაცინვა ჰხვდა მას ამზრდელებისაგან. რა ბურთაობა! რა ჯირითი! რა ხმალი! რა ლახტი!

- მეფედ იზრდები. ჩვენი მეფე, კარგად იცოდე, საქართველოს მთავარსარდალია. რა მშვენიერი იქნები თვალცრემლიანი ბუმბერაზი! სადა გაქვს სიკისკასე მოქნილი, სისწრაფე შავარდენისა! სანიმუშო იქნები მძიმე, მოუხეშავი; თითით საჩვენებელი გახდები. ხოტბას შემომზღვნიან მე, შენს ამზრდელს, შენნი მნახველნი.

მემკვიდრეა აშოტი. მალე შეიქმნება გვირგვინოსანი. ზეიმია აღფრთოვანებული, აკურთხებენ, მეფედა სმენ. ხმალი შემოარტყეს, სამეუფო სკიპტრა მიართვეს. გვირგვინი დაადგეს ცით მოღებული. ულოცავენ. ქებას ეტყვიან. ყველა მხოლოდ ერთს ავალებს, ერთს ემუდარება: მტკიცედ იპყრას, ღირსეულად ატაროს ეს ნიშნები საქართველოს თვითმმართველობისა, მისი თვითმპყრობელობისა, მისი თვითარსებობისა.

- მთელი საქართველო ამჟამად შენ გიმზერს, თავის რჩეულსა, თვის სასოებას. გორგასლის ხმალია ეს მტრის სისხლს ჩვეული, სისხლთა ნაცხებით ღარულ-ჭდეული. არ უმტყუნო!.. დროშა დაიხარა შენს წინ: საქართველო გიკრავს თავს, სალამს მოგიძღვნის! ადიდე იგი, დაიფარე, ააღორძინე და ააყვავე!..

შესძლო აშოტმა იმედთა გამართლება. ძლევამოსილი მიდის წინ მამულის განსათავისუფლებლად, შესაერთებლად ქსნის პირას დაესვა დროშა მძლეველი სულ მცირე ხანში. ერთი დაკვრაც და - აფრიალდება ქართველთა ალამი თბილისში, სამარადისო გულში უკვდავის საქართველოსი.

ახ, დაბნელდა! ქართველთა ლაშქარი გაფანტულა ხევ-ღრანტეებში. მტერი ქედმაღალი მიმოსდევს ლტოლვილთ, იპყრობს, აწამებს, ამდაბლებს, ჰმუსრავს. იცინის ბოროტად. ხარხარებს მტერი. წარწყმდა წყეულ ურდოთა ფეხთქვეშ საქართველო სისხლით ღებილი. მეფე აშოტი, ქართველთა მეფე, წინაწარიქცია უსჯულომ. ილტვის ცხებული, ისწრაფვის დაკნინებული თავის ოჯახის განსარინებლად. ბუმბერაზი აშოტი, და- სხვის კარს, უცხოთა სახლში?! მისი ნაშენი სხვის ხელთ შემყურე?!

- ჰა, ჰა, ჰა! დაუტევებია მთელი საქართველო აშოტ მძლეველს და ფიცხლად ილტვის შემფრთხალ შველივით, ისწრაფის ბინის საძებრად უცხოთა შორის; დოვლათით სავსე ედემის კუთხე მიუცია მტრისთვის და აუკიდნია თან რაღაც ფლასები, ვერცხლის ნამსხვრევი. სახელმწიფო დოვლათი ჰგონია ის დაგლახავებულს. სასაცილოა აშოტ მძლეველი. ჰა, ჰა, ჰა!

მეფის მშფოთვარე ძილმა, მისმა შეუცნობელმა ხარხარმა გამოაღვიძა მასთან მყოფნი შიშით მიუპყრეს ყურნი ტანჯული მეფის ხმას არ გაინძრნენ, კრინტი არ დასძრეს, რომ უდროვოდ არ გამოეფხიზლებინათ ვაჟკაცი: საჭირო იყო მცირედი დასვენება თუ შვება მისცემოდა ფრიად მაშვრალსა.

არ შეინძრა მეფე: მის ყურთათვის უსმენელი იყო მისივ ხარხარი. ტანჯული გონება მკაფიოდ განუმეორებდა მძინარეს ყველა იმ სურათს, რომელი ბოლოს ჟამს მიეპყრო მისთვის ცხოვრებას. არ ისვენებდნენ, ძილშიაც არ ყუჩდებოდნენ აშლილი მისი ფიქრები.

წამოვიდა ვეშაპი, მძიმედ ჩამოეშვა, ჩამოწვა საავდრო ღრუბელივით. ცეცხლს აფრქვევს, ტოტს იწვდის აშოტისაკენ, რომ მოუსპოს მას იმედი უკანასკნელი, გაანადგუროს ის, ვით მეფე: არარადა ჰყოს ის. საზარელ ვეშაპს სახე იზიდის ძისა აქვს, თვით ხალილია იგი, ვეშაპად ქმნილი, თვალსისხლიანებული, ცეცხლის მფშვინავი. აღარა აქვს აშოტს გზა განსარინებელი. ჰსურს ვაჟკაცურად მაინც დაიღუპოს, ბრძოლაში მოკვდეს. წელს არტყია ხმალი განთქმული. ახ, მოსდუნებია მაჯა, ვეღარ ამოუწვდია მახვილი ქარქაშიდან. განსაცდელში მყოფი აშოტი ჰხედავს ნათელ ბუმბერაზს, რომელი იქვე სდგას აღჭურვილი, მის ახლოს. დაჰყრდნობია ის ჰოროლის ტარს დაფიქრებული. ვერა ჰხედავს ვერც ბედშავ აშოტს, ვერც ვეშაპს გალაღებულს. არ ესმის მას მსხვერპლად გამზადებულთ ზახილი განწირული ღრმა ფიქრშია იგი შეცურებული, საუკუნო რამ განზრახვას ჩაჰმზერენ დახშული მისი თვალები. მოჰკრა ვეშაპმა ბრჭყალი უფლისწულ ადარნასეს და გაიღიმა ბოროტად. შეინძრა ბუმბერაზი ნათელი, წუთს მიაქცია თვალი აშოტისაკენ. გაიბრძოლა მეფემ, მიეცა ძალა მის მარჯვენას. იელვა ხმალმა, მოჰკვეთა ვეშაპს გაწვდილი ტოტი...

მძლავრად მოქნეული მკლავი აშოტისა მოხვდა მიწას და გაეღვიძა გვემულს ჩვენებათაგან.

მიმოიხედა შეუგნებლად. მიჰხვდა ყველაფერს. გაიხსენა სინამდვილე ჯვარი გადისახა: მადლი შესწირა მეუფეს სასწაულუბრივ გადარჩენისათვის. მაინც მიენიჭებინა ეს მცირეოდენი დასვენება მისთვისაც, მის ღვაწლზე თანამოზიარეთათვისაც. აშლის დრო იყო: აისს შეემაღლნა. გარიჟრაჟდა. მტრედისფრად შეშუქებულ ცას წითელი ზოლები აესახა. სიომ დაჰკრა მწვერვალებიდან მაგრილებელმა, გამამხნევებელ ჟრუანტელად უვლიდა იგი ნიავი მებრძოლთა ტანს გაფოლადებულს. აიშალნენ ხალხის გუშაგნი. იქვე ფერდობში წყაროდ გადმოდიოდა ყინული. პირი იქ შეიბანეს მეფემაც, მისმა თანამშრომლებმაც. მშვენიერმა დილამ, უმანკო ჰაერმა უკეთეს გუნებაზედ დააყენეს გამარჯვებულნი.

- დახე ბარძიმ, როგორ დინჯად სძინავს ხალხს. ბავშვური სასოებით მიჰნდობია თვის მფარველ ჯვარს თუ ადგილის ხატს.

- მიჰნდობია იგი აგრეთვე შენს მარჯვენას რვალისას, ღვთივ-გამოწრთობილ გონებას ფხიზელს, - დასძინა ზაზამ.

- და ისევე ცოდვაა გაიტეხოს კაცმა გული, მფარველად არ ადგეს მათ ყოველ ჟამს, როგორც შეუწყნარებელია მშობელმა დასტოვოს მძინარე ჩვილი, უკუდგეს იგი განსაცდელის დროს, - ასმინა ბარძიმმა.

ბერ აღმზრდელს ჯერეც შეჰშვენოდა წვრთა თვის ზრდილისა.

როცა მთლად დარწმუნდა დედოფალი, რა დიდი გამარჯვება მიჰნიჭებოდა აშოტს, დაწყნარდა სრულიად; ისევ აივსო ფრთიან იმედებით, იმას წინადაც ვერ დაეჯერებინა თავისი თავი, რომ შესაძლო იყო მეფის სრული დამარცხება, დედოფლური მისი პატივის დაკნინება. აშოტ დიდის თანამეცხედრე თავის თავს ქართველთა დიდ დედოფლადა ჰხადოდა, განგებისაგან მოვლინებულად და მოუთმენლად ელოდდა იმ დღეს, როდესაც თბილისში ამაყად აღიმართებოდა ბაგრატიონთა დროშა მაღალი, რომ საჩინარქმნილიყო იგი მთელ საქართველოს მკვიდრთათვის. გულში კიდეცა წყრებოდა ამაყი, რომ აშოტი მეტის სისწრაფით არ ასრულებდა ამ თავის მოწოდებას, რომ ჯერ ისევ მის სამფლობელოს გარეშე იყო თბილისის არე და კუხეთ-კახეთი. იმასაც უგულოდ უყურებდა დედოფალი, რომ აფხაზნი ცალკე სამეფოდ განკერძოებულიყვნენ, თუნდაც თვით აშოტის სიძისა და ერთგული მომხრის ხელში.

- ზეცით ნაკურთხია გვირგვინი ბაგრატიონთა და სანამ იგი ჩვენ გვიპყრია, ჩვენვე უნდა გვეჭიროს უკლებლივ მთელი საქართველო, შეერთებული ტომი ქართველთა. ესეა განგებული ღვთისაგან! - ბრძანებდა დედოფალი დარწმუნებული.

ავიწყდებოდა ზვიადს, რომ იგი გვირგვინი დიდებისა მიენიჭა ბაგრატიონთა წინაპარს, ვით მონას უფლისას წრფელად თავმდაბალს, ტვირთმძიმეთა თუ მაშვრალთა ხელის ამბყრობელს, ხალხის გულითად მოსიყვარულეს, რომელი მზად იყო ფეხი დაებანა უკანასკნელისათვის, მოეშორებინა მისთვის მწიკვლი თუ მღილი ბეჩავობისა, თუნდაც თვით მიეღო სასმელთან ერთად მატლი იგი დავრდომილობისა ეს არ ახსოვდა დედოფალს ბედში მყოფს. არც მაშინ გაახსენდა ეს იმას, როდესაც ბოროტად მომღერალმა იღბალმა დასცა სვესვიანობა მათი, მიწას განართხო. ვერც შეიგნო დედოფალმა სავსება ამ უბედურობისა, ვერ შეურიგდა მას, ვერ იტვირთა.

- როგორ, აშოტი მთლად დამარცხდა ვიღაც სარკინოზთაგან?! მეფის ლაშქარმა თბილისი ვერ აიღო, თვითც გაიფანტა სირცხვილეული?! თვით მეფეც იღბალჩაშლილი მოილტვის აქეთ უკუქცეული?! - ჰკითხავდა განცვიფრებულ-განრისხებული დედოფალი მსწრაფლმსრბოლელს, რომელმაც მოართვა მას შავი დღის ამბავი და მეფის სურვილი, შემზადებულიყო გზად წასასვლელად.

- ცვალებადია, დედოფალო, ეტლი ბრძოლისა, მიწყივ მბრუნავი. ჩვენთვის უკუღმა დატრიალდა წაღმა მავალი ბედის ბორბალი... მყის უნდა აღსრულდეს ნება მეფისა!

სდუმდა დედოფალი წარბშერჭმული, უკმეხადა სდუმდა განგებისადმიც მრისხანე.

ჩაალაგეს სამეფო ბარგი. დაიძრა მეფის ოჯახი. სდუმდა დედოფალი გზაზედაც. თბილი სიტყვა შეჰყინვოდა გულგამეხებულს. მისწვდა თვის ლტოლვილ ოჯახს მეფე ძლეული. ცივად დახვდა მას თანამეცხედრე. არავითარი თანაგრძნობა ძლეულისადმი! ტანჯვა კი ცეცხლის მახვილით გულს უპობდა შარავანდედჩამქრალს აშოტსა, ტვინს უდაღავდა. არცერთხელ არ შეჰღაღადა ქალმა ღმერთს ყოვლადშემძლებელს, არ შესთხოვა, გარემიექცია მას პირი თვისი ცოდვათა მათთგან და კვლავ მოევლინნა ძლეულთათვის ანგელოსი მფარველი. უსიტყვოდ უწყრებოდა ზვიადი ქმარს დამცირებულს, ლაშქარს ბრძოლაში წელგადაფშვნეტილს; ბედს ბრმას, რომელმა უკუდასწია ეტლი მათის დიდებისა; თვით განგებას ყოვლადძლიერს, რომელმან შეუგნებლად უარჰყო ნათელი სვლა ქრისტეს მსახურ მეფეთა და მიანიჭა გამარჯვება ვიღაც უსჯულოს, მგმობელს ჯვარისა.

ესევე იყო გაქვავებული დედოფლის გული მაშინ, როცა განწირული ბრძოლის მოლოდინში დააწინაურა აშოტმა თავისი ცოლშვილი და მასთან ერთად ლტოლვილი ხალხი. საბედისწერო ბრძოლის წინ გამოეთხოვა ხალხს ერთგული მისი დარაჯი აშოტ, აწ უკვე მკლავშემუსვრილი, მზნეულ-დაკნინებული. შებრუნდა კარავში, დაჰკოცნა შვილები განსაცდელში მიმავალმა და მიუბრუნდა მეუღლეს, რომ გამოსთხოვებოდა ქალს თანამგრძნობელს. გულშემატკივარი ქალის მაგივრად მას დაჰხვდა მხოლოდ დედოფალი, უკმაყოფილო განსახება სხივმფენ დიდებისა, რომელს უკადრისი ჩრდილი მისდგომოდა აშოტისაგან უშნოდ მოქნეულ ხმლის გამო. აწ ვაჟკაცის ვალი იყო მახვილთა ელვარებითვე მსწრაფლ გადაეფანტა მის მზიურ პირიდან ნისლი მაბუნდებელი. ის კი ტკბილ გამოთხოვებაზედ ფიქრობდა! დაარიგა:

- ფრთხილად! ჰაზრიანად! ჩვენც, ხალხსაც შენზედ დაგვიმყარებია სასოება. მთლადაც არ გადატყდეს ბაგრატიონთა სკიპტრა შენს ხელში გაბზარული; არ ჩაბნელდეს სვე-ბედი შენის მემკვიდრისა, შენის სამეფო სახლეულობისა!

მიუპყრო თვალმორიდებულმა სახე გამოსამშვიდობებლად, მოვალეობის აღსასრულებლად. მცირედ შეყოყმანდა აშოტი და ემთხვია მეუღლეს შუბლზედ. გამოტრიალდა. უკვნესოდა გული: მას უნდოდა ერთს წამს ჰხლებოდა მოყვარულ ცოლს, დაეკოცნა მიმავალს ლოყა, ეთქვა საიდუმლოდ სიტყვა ნაგრძნობი, შეესმენინებინა მისთვის ძახილი გულისა, მოესმინა თვითც ხმა თანამგრძნობი. ტყუილად! ამაოდ!

- ქალი კი არ არის ეს სისხლ-ხორცით თხზილი, გრძნობის სითბოთი სულდგმულებული, კერპია ხისა მორთულ-შემკული, სადიდებლად კვარცხლბეკზედ მდგარი. ეჰ, ეგეთია იგი ყოველ ჟამს, ეგეთი იყო. ამაოდ ვეძებდი მასში ჩვილ-ტკბილ გრძნობათა სავანეს, ხანდისხან მაინც გულუბრყვილოდ მომხიარულეს, სიცოცხლის ეშხით აღსავსეს, ცხოვრების სიმწარეთა დამატკბობელსა. ცივია მისი სული და ცივია ჩემთვის სამეფო პალატნიც ქვეყნიურთა კეთილთა მიერ სავსებით სავსენი, - ფიქრობდა მიმავალი მეფე.

და სტკიოდა გული. ეს ტკივილი მით უფრო მწარე იყო მისთვის, რომ მისი გაჩენა შეუძლებელი იყო მისთვის, მეტადრე ამ ჟამს, როცა შიშით შეპყრობილი ხალხი მხოლოდ მასღა შეჰყურებდა სასოებით, როგორც რამ ღმერთს ზედმიწევნილ გასაცდელთაგან ხსნად მიმავალს; მაინც ისევ საწყალი ხალხის ხილვამ შთაჰბერა მას სისრულე მხნეობისა, მამაცობისა: იმაში ჰპოვა მან ის თბილი გრძნობები, რომელთ ამაოდ ეძებდა თავის კერაზედ; რისხვადატეხილი და დამდაბლებული ხალხი იყო ის, ვინც შემდეგშიც გულითად მადლობას შესძღვნიდა მას განსაცდელთაგან დაფარვისათვის და აწც აღავლენდა მის გამარჯვებად მხურვალე ლოცვას წინამე ზეშთა მეუფისა. ამ განწირული ხალხის ნახვამ თვისივე ნებისყოფა მთლად ხელში მისცა აშოტს. მოეგო თავს მეფე მძლეველი, ყველას თავი მოაწონა თავის სირისტიანობით, გულშემატკივრობით, მამობრივი მზრუნველობით და იმედი შთაუნერგა თავის ვაჟკაცური იერით თუ ღრმა რწმენით, რომ ღმერთი მიანიჭებდა მას ძალას, დაეცვა საქრისტიანო მტრისაგან გალაღებულისა.

- აშოტის ხმალი გვფარავს ჩვენ ყველას, ვით საფარველი დედისა ღვთისა!

- წმინდა გიორგია იგი, რაშზედ შემჯდარი, თვისის ჰოროლით ვეშაპთ მსპობელი!

ეხლაც ისევ მადლიერმა ხალხმა მოიფიქრა შესაფერი პატივი ეცათ დიდებული გამარჯვებული მეფისათვის, რომელს უკვე დაეთავებინა სარკინოზთა აღხოცვა და პირი ექმნა ლტოლვილთა ბანაკისაკენ. ხალხის მხსნელად და მფარველად მოვლინებულ მეფეს უნდა ეგრძნო თავის ერში უჩრდილო სიხარული გულის საამო; უნდა აღმოფხვრილიყო მის სულში ნასახიც იმ ტკივილებისა, რომელიც განეცადა მას თავის დამარცხების დროს! დიდი იყო ის მარცხი, კინაღამ წარსტაცა იმან ნაშრომი მთელი სიჭაბუკისა და თვით სამეფო სამკვიდრებელი; იქნება თავიც, ცოლ-შვილიც შეეწირა გალაღებული მტრისათვის, სასწაულებრივ გაიმარჯვა. აწ უკვე გადაევლო უბედურების ქარტეხილს. დაეთავებინა აშოტს შეძრწუნებული მტრის დევნა, სავსებით მოესთვლა ნაყოფი თვისის საარაკო გამარჯვებისა, გაემაგრებინა გზები თუ გარდასავალნი, ჩაესხა დარაჯნი ციხე-კოშკებში და ისე შემობრუნებულიყო. აგერ მშვიდობით შეეყრებოდა თავის ოჯახს და იმ ხალხს, რომელიც განსაცდელის დროს აწინაურა თავის სახლობასთან ერთად.

ამბავი მოვიდა მეფე მობრძანდება. მზის დახრამდინ აქ იქნებაო. ამ ამბავმა თითქო მაგდენი შთაბეჭდილება არ მოახდინა დედოფალზე: არ დაიმჩნია სიამე, წარბი არ შეიხარა: ისე მიიღო ეს გასახარი თქმა, თითქო წინდაწინვე იყო გამოთვლილი, სწორედ ესე დიდებულად უნდა დაბრუნებულიყო იგი ამ განწირულ ბრძოლიდან.

- იქნება ვერც კი აქვს კარგად შეგნებული, რომ ასე სასიკეთოდ მოხრა გარემოებისა სასწაულებრივი წყალობაა სახიერისა.

- როგორ შეიძლება?! არა, ალბათ ჰგონია, გრძნობის ადამიანური დაჩენა სხვებს დაუსწორებს მას და მით დაამდაბლებს ფრიად ბრწყინვალეს.

ხალხმა გულწრფელად გაიხარა ამ ამბის გაგონებაზედ, გაიღიმ-გაიცინა სიამოვნებით, აღტაცებაში მოვიდა, თითქო აღდგომის ზართა რეკვაზედ. ხალხში მსწრაფლ დაიბადა ისეთი აზრი, რომელიც ცხადად დაანახვებდა მეფეს ერის მისადმი დიდ სიყვარულს, განაცდევინებდა სიხარულს, რომელი უჭკნობ ყვავილად გადიფურჩქნებოდა მის ლამაზ გრძნობათა წალკოტში. დაასკვნეს ზეიმით შეჰგებებოდნენ მომავალ გმირს გამარჯვებულს, მიელოცნათ მისთვის წყალობა ღვთისა. მოედვა ეს ჰაზრი ბანაკს, იპოვა მან სახეც განსაზღვრული. ეახლნენ დედოფალს და მოახსენეს:

- ხალხი აღტაცებაში მოიყვანა გამარჯვებული მეფის მშვიდობით დაბრუნებამ. ყველა ლიტანიობით მიდის გმირთ შესახვედრად. დასტურსა გთხოვენ, გეხვეწებიან, ინებო და სათავეში ჩაუდგე ზეიმს.

დედოფალი წინააღმდეგი არ იყო, თუ ხალხი მეტს პატივს დაიმჩნევდა მის მეუღლისადმი, აღტაცებას თუ თაყვანისცემას. თითონ კი არ ისურვა ჩასდგომოდა სათავეში ამ საზეიმო მსვლელობას: ეგონა, თუ შეეგებებოდა მეფეს ხალხთან ერთად, შეუფერებლად დამდაბლდებოდა ერის თვალშიც, თავის ქმრის წინაშეც. ეს არ მოსწონდა უზომოდ განდიდებულს და შეყოყმანდა, პასუხი შეაგვიანა. მეტი ღონე კი არ იყო, უნდა ეთქვა რამ სადასტუროდ.

- შეეგებენით! შეამზადეთ ყოველივე! - ბრძანა მან და მიუბრუნდა მოლარეს:

- რაც ხარჯი დასჭირდება ზეიმის მოწყობას, მიეცეს ჩემის საგანძურიდან!

შებრძანდა სახლში. დაფიქრდა მცირედ ხანს. ბრძანა, მიერთმიათ შესაფერი ტანისამოსი მისთვისაც, უფლისწულებისთვისაც.

- ტრახტრევანდსაც ბრძანებ, დედოფალო?

- არა! აქ შევხვდები მეფეს, უფლისწულებიც. ხალხი გზაზე მიეგებოს, იქ მიესალმოს.

გაიტანეს ხალხში დედოფლის სიტყვა. წუთს დააფიქრა მისმა თქმამ მოზეიმენი, ერთს წამს არია იგინი. ცდის დრო კი აღარ იყო, არც მსჯელობისა. მოემზადნენ. დაეწყვნენ. გაემართნენ. მწყობრად მიდიოდა ხალხი, ნელის ნაბიჯით. ისმოდა მღერა ქებისა მფრქვევი. მოახლოვდა მეფე. გადმოხდა ცხენიდან, ისე წაბრძანდა. დაქვეითდნენ ყველანი. შეტბორდა იარაღში ჩამჯდარი ვაჟკაცობა. მათი მწყობრი მოძრაობა, დაღარული შუბლი, სახე სპილენძისაგან ნაჭედი, დინჯი მეტყველება თვალებისა ძლიერ პატივისცემას აგრძნობინებდა მხილველს მათდამი, აღავსებდა მის გულს იმედით: მხოლოდ სიკვდილს ძალედვა იმათი ძლევა! სხვა ძალა არ არსებობდა მათი გამტეხი, შემარყეველი. ყველა გრძნობდა ამას. განმრავლდებოდა ღიმი ამაყი.

მეორე მხარეს, შესახვედრად მოსულებში, მრავლობდნენ ქალნი აწ სახე-მხიარულნი, ველის ყვავილებივით პირად-პირადად აყვავებულნი მათთან ბალღები, რომელთ სახეზე უკვე გამქრალიყო შიში და ძრწოლა, ათამაშებულიყო სიხარული ფართო ღიმილად იყვნენ ვაჟკაცებიც, თუმცა არამრავლად. მოხუცებულნი, გატეხილნი, დაავადებულნი. ერივნენ დაჭრილნიც. იმდენად მოჯობინებულნი, რომ მათთვის შესაძლო შექმნილიყო ხალხში გამოსვლა. წითელ-ყვითლად შემკულ ქალებში ერივნენ ძაძით მოსილნიც, დათალხულები. ეს ისინი იყვნენ, ვის ქმარი, შვილი თუ მახლობელი ემსხვერპლა ბრძოლას. არა ტიროდნენ, გაჰკაჟებოდნენ მათზე მოსულ უბედურებას. იმდენი ძალაც მოეკრიბნათ, მიჰყოლოდნენ ხალხს, არ გამორჩენილიყვნენ კრებულიდან, როცა ის დღესასწაულობდა ქვეყნის გადარჩენას. საყვარელ ადამიანთა მსხვერპლად უკვე გამღებნიც შეჰღაღადებდნენ სხვებთან ერთად ერის მხსნელ გმირებს, დაღუპულ ძვირფასებთან მხარდამხარ ნაბრძოლ რაინდებს.

მიახლოვდა მეფე. გადაავლო მხიარული თვალი იქაურობას; ჩაათვალიერა მოდღესასწაულენი. დედოფლის ტრახტრევანდს ეძებდა იგი და უფლისწულებს. გული მთლად გაეღებოდა ვაჟკაცს, თუ იქ შეენიშნა ისინი. არსადა სჩანდნენ. არ გამოსულიყო გურანდუხტ; არ გამოეგზავნა არც თვისი შვილები. დაღონდა მცირედ.

- ზვიადობას ნება არ მიუცია მისთვის ხალხს გაჰყოლოდა. ალბათ არც ჩემი გამარჯვება მიაჩნია მეტის პატივის ღირსად. ეჰ, მისთვის მაინც მხოლოდ იარაღი ვარ დიდის დიდებისა. ოდეს სვეამაღლებული დავიპყრობ იმ დიდებას, გურანდუხტისთვის მაინც მხოლოდ აღმასრულებელი ვიქნები განგების ნებისა; იქნება სუსტი მასრულებელიც, რადგან ჯერ ვერა ვწეულვარ სურვილს სანატრელად ვერ მიმინიჭებია ჩემი ქვეყნისთვის დიდება ადერკისეული, სვესრულობა მირიანისებური, ძალთამძლეობა გორგასლური. მაგრამ როცა გამწირავს ბედი თუნდ წამიერად, უღირსიც ვხდები, არარჩეული. ასე ფიქრობს ის. უკვირს, რომ მადიდებს ერი. ალბათ ეხლაც ხალხის თაყვანი ჭარბად მიაჩნია, ხოლო ჩემი ღვაწლი მარტო თანამდებობის სრულყოფად ჩემგან.

თანამგზავრთ იგრძნეს, ვის დაეძებდა თვალი მეფისა. მოჰკრეს თვალი ნაღვლის ღრუბელსაც მეფის სახეზედ.

ისმოდა ტკბილ-შეწყობილი სიმღერა მრავალხმოვანი: მიმავალ ხალხს მიუძღოდნენ მომღერალნი დას-დასად და ქებას შესძღვნიდნენ ერისათვის მზედ ამოსულ ბუმბერაზს. ხალხი ბანს აძლევდა, ხმას აყოლებდა; ყველას უმღერდა გული, ყველა მღეროდა თუ ღიღინებდა. მწყობრი გუგუნი ასიამოვნებდა მეომართ სმენას, რომელთ ყურში ჯერ ისევ ისმოდა აბჯართა ჟღერა, ბრძოლის ძახილი გულშემზარავი, განწირულ მსხვერპლთა ძნელხმიანობა სულის მხუთავი. შესწყდა სიმღერა. ჩამოდგნენ მოწინავე დასნი, გზა მისცეს მიმლოცველებს. ახალგაზრდა ქალს მის გვერდით მომავალმა ბერიკაცმა ხელთ მისცა ტაბაკი და შემოდგომის ყვავილთაგან შეთხზილი მცირე თაიგული. ქალმა მდაბლად დაუკრა თავი მეფე-ბუმბერაზს, მიაპყრნა მას თვალნი და მოახსენა:

- მიიღე, ხელმწიფეო მხსნელო, მცირე ზღვენი ნიშნად თაყვანისცემისა. ეს თაიგული იმის მომასწავებელია, რომ სიხარულით ააყვავა შენმა მარჯვენამ განსაცდელით ჩამჭკნარი ჩვენი გული...

აქ სიტყვა შემოაკლდა ქალს და თვისი გრძნობა გამოხატა საიშვიათო შეხედვით, რომელში ისახებოდა ერთსა და იმავე დროს მოწონება, აღტაცება, თაყვანისცემა, სასოება უსაზღვრო. მოკამკამე ცასავით უძირო თვალთაგან ქალისა იხედებოდა იმ წამს მისი გული მძლავრად ღელვილი, მისი არსება საამოდ განცვიფრებული. მეფემ თვალი დაჰკრა მანდილოსანს, რომ აღებეჭდნა მისი სახე თავის გონებაში, გარნა ქალის თვალთაგან გამომჭვირვალე ლაჟვარდ სხივებმა მოსტაცეს მას ხედვის ისარი და სავსებით აავსეს მისი სული, შთანთქეს მისი ყურადღება, მთლად ცნობიერება. ვაჟკაცი აწ ჰხედავდა მხოლოდ სასოებით მისდამი მიპყრობილ ცისფერ თვალებს, რომელნიც ეთაყვანებოდნენ მას, ეალერსებოდნენ, თან ლამაზი კდემით ეფარებოდნენ საჩრდილად დახრილ წამწამთა დასებს. აშოტმა მხოლოდ ეს მეტყველი თვალები შენიშნა ქალის სახეზედ. ანდამატის ძალით მიზიდული ვაჟკაცი ვეღარც მოსწყდებოდა ჯადოსან თვალებს, თუ წინ არ წამდგარიყო კაცი მხცოვანი. მოახსენა:

- მძლეთა მძლეველო! ეს ზეიმით შენ წინაშე სვლა, შენ თაყვანებად მოგებება - ქალთა და ყრმათა დღესასწაულია: ისინი გილოცავენ დიდ გამარჯვებას ეს იმიტომ, რომ ყველა ვაჟკაცი შენთან არის შენსავით თავდადებული. ვურევივართ ქუდოსნები, მაგრამ ისეთნი, რომელთ მეფის და ხალხის წინაშე ვალი უკვე მოგვიხდია: აწ ჩემისთანა წელთა სიმრავლით უღონოქმნილნი, აწ ბრძოლის ველზედ დაჭრილ-დაავადებულნი. მიიღე ჩვენგან, მფარველო ჩვენო, სამადლობელი ესე სალამი.

შესძლო აშოტმა თვალი მოეწყვიტა ქალისათვის. აიღო ღვინო. მიჰმართა:

- მადლობასა-გწირავთ! გამახარა და გამამხნო ამ მოგებებამ. არ მოვაკლო ჩემ ხალხს პური და ღვინო, სანამ ცოცხალი ვარ. არ მოვსცილდე თქვენს სამსახურსა. შევსწირო თავი ჩემს სამეფოს და ჯვარს ქრისტესას გაუმარჯოს საქრისტიანოს!

- გაუმარჯოს მეფეს დიდებულს! გაუმარჯოს მთელ საქათველოს!

- და ამის ნიშნად, რომ სუნნელ ყვავილად გარდაშლილა გული ჩემი თქვენის მშვიდობით ნახვით, სიამით მივიღო თქვენგან მოძღვნილი ყვავილთა კონა! - დაათავა მეფემ.

ამ სიტყვების მოსმენაზე ქალმა მარჯვედ მიართვა აშოტს თაიგული და ხელზედ აკოცა. მეფე შეეხო ბაგით ქალის დახრილ თავს, ხოლო ბერიკაცს ვაჟკაცურად გადაეხვია.

- სადა ბრძანდებიან დედოფალი და უფლისწულნი?

- სასახლეში გელიან გახარებულნი.

გზა გაუხსნეს მეფეს მიმავალს. შეუდგა ხალხი აშოტის კვალსა. უბრალო სვლა არ იყო ეს, ლიტანიობა იყო, სამხიარულო სვლა ბედნიერის ერისა. სიმღერა, საკრავთა ხმა პირად-პირადი, ბაასი, სიცილ-თქართქარი, მოკითხვა აღტაცებული, კოცნა მხიარული. მოსულნი მხედარნი და შეგებებული ხალხი ეხლა არეულნი იყვნენ ერთმანეთში. ბევრს თავისიანი ეპოვნა და ეხვეოდა. წესს აღარავინ დასდევდა აწ. აღარც საჭირო იყო: მთელი ხალხი უსაზღვროდ მხიარულობდა, როგორც ერთი ოჯახი მექორწინე და ყველა ისე ჰხატამდა თავის აღტაცებას, როგორც შეეძლო და ეხერხებოდა. სიჩუმე ჩამოვარდა მხოლოდ მაშინ, როცა მიუახლოვდნენ სამეფო სადგომს. აქ მეფეს შეეგება სადღესასწაულოდ მორთული გურანდუხტი თავის შვილებით მის თანმხლებ სეფე-ქალთა შორის ორი მონოზანიც იყო. ეს დედანი ხშირად ახლდნენ თან დედოფალს. საეკლესიო დროშა გაეშალნა სასახლის ხუცესს. ჯვარით აკურთხა მოძღვარმა მეფე. გახარებულმა ვაჟკაცმა პირს აკოცა დედოფალს და მერმე დასწვდა ბალღებს, თითო-თითოდ აიყვანა და ისე დაჰკოცნა. ამაყად იდგა დედოფალი, დიდ-მედიდურად. ცდილობდა, შეგებებას მეფური დარბაზობის იერი მისცემოდა ხალხის წინაშე. ანიშნა ეს აღელვებულ-აღტაცებულ მეუღლეს. აშოტი დაუწყნარდა თავს. იმან ეხლა იგრძნო, როგორ გრილად შეჰხვდა მეუღლე მის მგზნებარე ამბორს. დედოფალმა აიმაღლა ხმა:

- მართლმსაჯულია ღმერთი! გარე შეაქცია ჩვენგან პირი თვისი, და გვეუფლა მტერი. ბნელმა დაჰფარა დიდება ჩვენი. ლტოლვილ ვიქმენით ცოდვათა ჩვენთათვის მოგვევლინა ეს! გარნა ყოვლად მოწყალეა მეუფე: რა მოვინანეთ, სასწაულებრივ გვიხსნა მდევართა ჩვენთაგან და გაგვამტკიცა მათ ზედა. გვმართებს გლოვა სინანულისა, რათა არღა გარეშეაქციოს პირი თვისი ჩვენგან, და სიხარული სამადლობელი!

მოწიწებით უსმენდნენ დედოფალს. გულს კი არ სწვდებოდა მისი სიტყვები. ხალხს უბრყვილო სიხარული სწყუროდა გარდასულ ჭირთა სანაცვლოდ და არა გლოვა სინანულისა. ვაჟკაცს თბილი სიტყვა ჰსურდა სურვილით, მოსიყვარულე გულიდან აღმომხდარი. ხმა საალერსო და არა ოხვრა რამ მონანებისა მეფესაც, ხალხსაც პური უნდოდათ პოხილი, სუნნელად მცხვარი, ის ქვას აწვდიდა მათ თუ ნაფოტს განხმელს. დედოფლის თქმამ წრფელი აღტაცება ვერ გამოიწვია ვერც ხალხში, ვერც მეფის გულში. მაინც აგუგუნდა ხალხი, ხმა აიმაღლა სამადლობელი. მთელი ღამე გუგუნი იდგა სამხიარულო, ლხინი იყო თვით აისამდინ, უჩრდილო ღრეობა მზის ამოსვლამდინ გარდარეული. გასცა მეფემ ბრძანება: დავლის ნაწილი ეკლესიებს და მონასტრებს ასაგებ-გასამშვენებლად; დანარჩენი - ხალხს, ომისა თუ აყრის გამო დაზარალებულს.

ომიდან დაბრუნებულ მეფეს ხალხი და ჯალაბი ხერთვისში შეხვდა. მტერი რომ ფარავანის პირს წამოეწია აშოტს, ლტოლვილი ხალხი და მასთან მეფის ოჯახი ჯერ ისევ სანსრების მინდვრებში იყვნენ. გაუმარჯვდა აშოტს. როცა ეს სასიხარულო ამბავი აცნობა აშოტმა დედოფალს, თან მიუწერა გაფრთხილება, რომ ამ ღვთისწყალობის გამო ხალხი საბოლოვო იმედებით არ აღვსილიყო და არ დაეტოვებინა სათანადო ზრუნვა თუ სარისტიანობა.

- ისევე განაგრძეთ გზა, თითქო მტერი ფეხდაფეხ მოგსდევთ. ძლევის ეტლიც მბრუნავია და ცვალებადი: სჯობს უშიშარ ადგილამდის უწიოთ და იქ შესდექ. იარეთ ხერთვისამდინ. შენ თითონ ციხე-დარბაზში დაბინავდი. ხალხი გარშემო დახიზნე, უბრძანე ეს ჩემი ნება ომანს, ლტოლვილთა დამცველ რაზმის მოთავეს, - სწერდა აშოტი დედოფალს.

უკლებლივ ასრულდა მეფის ბრძანება. სინამ აშოტი სდევდა გაფანტულ მტერს, ომანი სარისტიანად განაგრძობდა გზას. აშოტის დაბრუნებამდინ კიდეც დააბინავა მისი ოჯახიც, ლტოლვილი ხალხიც. ადვილი არ იყო ეს საქმე კერიდან აშლილი და ნიადაგს აცილებული ჯალაბები დიდს გაჭირვებას განიცდიდნენ ყოველ მხრივ. საჭირო იყო რაიმე წესის დამყარება მათ შორის; საზრდოსი თუ ტანისამოსის მიწოდება მათთვის. მით უფრო ძნელი იყო ეს, რომ მიმავალ ხალხს თან ახლდა მრავალი დაჭრილი თუ დაავადებული მებრძოლი, რომლებიც იქითვე იგზავნებოდნენ ხალხთან სამყოფელად. ომანს მაინც გაუჭირდებოდა ყველაფრის მოწყობა და მოწესრიგება, თუ გამარჯვების ამბავს ხალხი არ დაემშვიდებინა და თან მახლობელი სოფლები არ მიშველებოდნენ ლტოლვილებს: ყველა სოფელმა შემწეობა აღმოუჩინა მათ, ბევრმა კომლეულმა ჩამოარიგა მოსავლელ-შესანახი. ეხლა მეფე რომ მობრძანდა ხერთვისს, ყველაფერი მოწესრიგებული დაჰხვდა და დონეზედ დაყენებული. მაინც თანდათან ადვილდებოდა ეს რთული საქმე: მრავალ ლტოლვილს მისცემოდა შეძლება დაჰბრუნებოდა თავისსავე კერას. დნებოდა რიცხვი გამოხიზნულთა.

აშოტმა ცოტა ხანს დაჰყო ხერთვისს, განაგრძო გზა შავშეთისაკენ. მიზნად დაესახნა ფანავარის ციხე, შავშეთის მდინარის ჭოროხთან შესართავში. მაგარ ადგილას იყო აგებული ეს ციხე, ლიბანის ხეობის პირას, ძნელად სავალისა. ციხის ახლო იწყებოდა ისპირის ხეობა, ხოლო ამ ისპირის სათავეში მდებარეობდა განთქმული გარდასავალი “ქართლის კარი”, რომელზედაც გადმოდიოდა გზა ბიზანტიიდან. ფანავარის ციხეს აღმოსავლეთით, სათლის ხევის სათავეში, იდგა ციხე-ქალაქი თუხარისი, მაგარი ბჭე ფანავარისა. ამაზედ მაგარ ადგილს ვერ მოსძებნიდა მაშინ აშოტი და მისი ჰაზრიანი თვალი ამისთვის შეჩერდა პირველ ხანში იმ ადგილას. ციხეში, მართალია, არ იყო სამეფო პალატები თუ ბრწყინვალე დარბაზები მდიდრად შემკული, მაგრამ საკმაო ბინები მაინც მოიძებნებოდა მეფისა და მის ოჯახის პირველ ხანებში დასავანებლად.

- დავაბინავებ სახლობას, საჩქაროდ მოვაწყობ ყველაფერს და ისევ დავბრუნდები. იმედი მაქვს ჯარიც შევკრიბო შავშეთში. მანამ თქვენ თვალხმიერად იყავით აქ და სარისტიანად. იცოდეთ: ისევ ბრძოლის კარსა სდგეხართ და გალაღებულ მტრის წინაშე! - უბრძანა მასთან შეკრებილ სარდლებს.

- არა, ბატონო მეფევ, - ძლეული მტრის წინაშე ქედმოხრილისა!

- მაინც გალაღებულისა, ჩემო კარგო! იზიდის ძემ ისეთი დიდი ბრძოლა მოიგო მაშინ თბილისის გზაზედ, რომლის შედეგი სწორედ აურიცხველი იქნებოდა, თუ უნარი გამოეჩინა და გამოეყენებინა ნაყოფი ძლევისა.

- ვერ შესძლო ბოლომდის მიეტანა გამარჯვება, სასიკეთოდ დაესკვნა იგი თავისთვის: ღმერთმა კვლავ გადმოგვხედა წყალობის თვალით.

- მაგრამ გახსოვდეთ, სახიფათო მდგომარეობა მაინც ჯერ არ აგვცდენია საბოლოვოდ: მოვლენ გონს სარკინოზნი, შეჰკრებენ ძალებს და კვლავ აღდგებიან ჩვენზედ უსჯულონი, მოზღვავდებიან. იძლივნენ, მაგრამ მაინც დიდი ძალები უნდა ჰქონდეთ ხელთ; ბაღდადიდან მოსული მშველელი ლაშქარი, თბილისის მეციხოვნე ჯარი, სამშვილდეს, ფარცხისის და კოჯრის რაზმები, გრიგოლ ქორიკოზის დამხმარე დასტები...

- გრიგოლ ქორიკოზი ჩვენი გამარჯვების შემდეგ კვლავ მხარს დაუჭერს ჯვარის მტერ აგარიანთ?

- დარწმუნებული ვარ! სჯულის ღალატი ქსნის ხეობაში დაამტკიცა მან: სარკინოზთა გვერდით იბრძოდა ჩვენს წინააღმდეგ. ეხლაც იმათ ამოუდგება მხარში.

- იგემა მაშინ ნაყოფი განდგომილობისა და კვლავაც იგემებს ღვთის მადლით!

- სიფრთხილეს თავი არა სტკივა, მაგრამ ვგონებ, შიში აღარ არის ჯერხნობით: დრო უნდა, სანამ საომარ ფეხზედ დააყენებენ აბნეულ ჯარს და შემოგვბედავენ.

- ისიცა ჰგონიათ, ბიზანტიელთა ლაშქარი გახლავს შენ ეხლა, და გაფრთხილდებიან, ადვილად არ გამოვლენ ციხეებიდან.

- ჩვენთვის ძალიან ხელსაყრელი იქმნება, თუ ასრულდა შენი თქმა, მაგრამ მაინც ძალიან მზირად უნდა ვიყვნეთ ამ ერთს თვეს, სანამ თოვლი შეჰკრავს აქაურ გზებს თუ იწროებს. მერმე საშიში აღარ იქნება: ზამთარში ვერ გაბედავენ შემობრძოლებას და თუ გაბედავენ, სანანური გაუხდებათ მათ თავხედობა, - დაათავა აშოტმა.

და დაავედრა, მტკიცედ აესრულებინათ მისი ბრძანება. აშოტი მარტო დარჩა დარბაზში, გონების თვალწინ ცხადად დაეხატა ის საბედისწერო ჟამი, როდესაც იძულებული შეიქმნა თბილისის მიდამოებში შებრძოლებოდა კაცით უეცრად გამდიდრებულ მტერს და დამარცხდა. კინაღამ თავი წააგო. საფუძვლით შეირყა მისი სამეფო ტახტი, თან არ ახლდნენ მაშინ მოკავშირენი. ბიზანტიის ლაშქარი ვერ მოესწრო; ჯერაც არ მოსულიყო იგი. აფხაზთა მეფე თეოდოსე სწერდა, ჯარს ვგზავნი შენის სურვილისამებრო, მაგრამ არც რიცხვს აღნიშნავდა მაშველ რაზმებისას, არც დროს მათის გამოგზავნისას. უგულობა ეტყობოდა წერილს.

- ძნელია ეხლა ჩემთვის ლაშქრის შემცირება: საფიქრებელი ურთიერთობა შემექმნა ჯიქეთთან. მაინც სად წაუვალ შენს სურვილს, ძლიერ მეზობლის და მოყვარის ბრძანებას?! - ათავებდა წიგნს თეოდოსე.

მაშინ აშოტმა ყურადღება არ მიაქცია წერილის მლიქვნელ კილოს, რადგან მისი გონება ძლიერად იყო იმ ჟამს სხვა საგნით შეპყრობილი. ამბავი მოუვიდა, სარკინოზთა ლაშქარი მოდისო ბაღდადიდან ემირის საშველად, დიდად გამოცდილი მხედართმთავარი უძღვისო წინ. აშოტმა განიზრახა გზაზედვე გაეტეხა მომავალი ჯარი, სინამ შეეყრებოდა იგი თბილისში დაბანაკებულ ლაშქარს. მაინც ყოყმობდა, მოკავშირეებს უცდიდა, მათ მშველელ რაზმებს. ამ დაყოვნების ბრალი იყო, რომ ის დროზედ ვერ მოსწვდა თბილისისაკენ მიმავალ ლაშქარს, ვერ მოასწრო საჭირო ადგილებში ეყელნა მტრისათვის და იძლია საარაკოდ. კიდევ კარგი, მტერმა ვერ მოახერხა გარს შემორტყმოდა ქართველთა ლაშქარს. ალგეთის ხეობამ მისცა გზა ძლეულ მეფეს და ლტოლვილ ქართველებს; შეძლება მისცა მიუვალ ხევებისა და უღრან ტყეებისათვის შეეფარებინათ თავი. თუ ქართველებს ეს ძლიერი ადგილები არა ჰქონოდათ ზურგთ უკან, სულ გასწყდებოდნენ, ვერც მეფე გადარჩებოდა ტყვეობას.

- მაინც როს მომაგონდება გარდასრული განსაცდელი მადლობას ვწირავ ღმერთს; ხაფანგში მოვყევით მაშინ მეც, ჩემი ლაშქარიც: თუ ადგილმდებარეობის მცოდნე მტერი გვდგომოდა წინ, შეუძლებელი შეიქმნებოდა ჩვენი გადარჩენა. ალბად ვინმემ წინვე აცნობა მათ ჩემი განზრახვა, ჩვენი გზა-კვალი, რომ სამშვილდედან მომავალი მათი ლაშქარიც საომრად მომზადებული შეგვხვდა, თბილისის მეციხოვნე ჯარიც ბრძოლის დროს მოესწრო იმათ მაშველად. კარგი, რომ ალგეთის ხეობა ვერ შეგვიკრეს, ვერ მოგვიმწყვდიეს, თორემ ხანჯლის დაცემაღა მიხსნიდა სამარცხვინო ტყვეობისაგან.

- თეოდოსე აფხაზის ქცევა კი სწორედ ჩასაფიქრებელია მისი ჯარი არ შემოგვიერთდა, განსაცდელის დროს აფხაზნი გვერდით არ მედგნენ. ბრძოლის ჩარხი სხვანაირად დატრიალდებოდა. თუ მომსწრებოდნენ მოკავშირენი. უნდა კი მოესწრო, თუ დროზედ აესრულებინათ ჩემი შენათვალი. მაგრამ...

- ქსნის ბრძოლის შემდეგ იმ ჩემმა სიძემ იგრძნო ის. რასაც გრძნობდა და ფიქრობდა დავით კახელი, როდესაც უსჯულოებთან ერთად შემომებრძოლა მე: საქართველო განუყოფელი უნდა იყოს, მას ერთი მეფე უნდა ჰყავდეს. ერთი განმგებელი რა მე დამადგინა განგებამ მმართველად, სხვა ყველა, კახთ ბატონი იქნება ის, თუ აფხაზთ მთავარი, ჩემი ხელქვეითი უნდა იყოს და ქვეშევრდომი ეს იცის თეოდოსემ და მისთვის არ ინება საჭირო ჟამს ჩემი გამაგრება. თუ თბილისი ამეღო და მომესპო სარკინოზთა ურდოები საქართველოში, კახეთიც, აფხაზეთიც შემოუერთდებოდნენ ჩემს საბრძანებელს, ესე უნდა მოხდეს, გურანდუხტიც ამასა ფიქრობს. მხოლოდ ის უფრო ისწრაფის, მოთმინებას ჰკარგავს მისი ბრალია, რომ თეოდოსი აფხაზი გულისხმაში ჩავარდა: ხშირად უბნობდა იგი მასთან ამ შორეულ მიზანზედ, გულახდილად ლაპარაკობდა ამ სახელმწიფო საგანზედ. მის ყურადღებას უნებლიეთ აქცევდა მასზედ.

ოცნებას მიეცა აშოტი ამ მიზნის განხორციელების შესახებ. იგი მისწრაფება აკმაყოფილებდა მის მეფურ თავმოყვარეობასაც, მის ზრუნვასაც თავის შთამომავლობაზედ და სამეფო ტახტზედ; იგი მისწრაფება სავსებით ავსებდა თვითყვარებას მის მეუღლისას, რომელს სწყინდა, რომ სიტყვით იხსენიებოდა დედოფლად მთელის საქართველოსი. ნამდვილ კი ბევრად შეზღუდული იყო მისი უფლება და პატივთა სისრულე; იგი მისწრაფება ერთადერთი საფუძველი იყო ქართველთა ძლიერებისა და კეთილდღეობისა.

- საქართველო პატარა არის და მისი დანაწილება აკნინებს მის ისეც მცირე ძალებს, ადვილად საბრძოლველსა ჰხდის მტრისაგან; შეერთებული კი საკმაოდ ძლიერია იგი, სძლევს მრავალრიცხოვან მტერსა: მაგარი ქვეყანა გვიჭირავს, დიდ ლაშქრისათვის ძნელად სავალსაბრუნი; ჩვენი კაცნიც მკვირცხლნი არიან, თავისუფლების მოტრფიალენი. უსათუოდ უნდა შეერთდეს მთელი საქართველო ერთ სამფლობელოდ და ეს შენივთება უნდა მოხდეს ჩვენის ხელით, ბაგრატიონთა მძლავრი მარჯვენით! - დაასკვნა აშოტმა.

და შუბლი შეიკრა, მკლავნი მოიმამაცურნა: ცხადად წარმოუდგა ის დიდი ბრძოლა და ხასიათის სიმტკიცე, რომელიც დასჭირდებოდა მას ჰაზრის განსახორციელებლად. ქედმაღალ მტერთა განდევნა სამ სამზღვრებიდან, მტკიცედ შემოზღუდვა ქართველთა სამკვიდრებელისა, შუღლის ჩაქრობა ქართველთა ტომის თემთა შორის, ღირსეულად დაცვა თუ შენახვა ქვეყნისა, რომ თავისუფლად განვითარებულიყო იგი, აყვაებულიყო, მძლავრად აღემაღლებინა ჯვარი ქრისტესი და მტკიცე მარჯვენით სჭეროდა მთელ წინა-აზიაში იგი მას, ერთადერთ ჯვაროსან ერს თავისუფალს, თავისებური ცხოვრებით მცხოვრებს, განათლებით სხივშემოსილსა ჰხედავდა მეფე მებრძოლი, რამდენი ღვაწლი დასჭირდებოდა ყველა ამის სისრულეში მოყვანას; თანაც გრძნობდა თვის პიროვნებაში იმ ულევ ძალას, რომელს თანისთან შეუდრკომლად და აზრიანად ანვითარებდა მისი პიროვნება. არ ირყევოდა აშოტი, იმედიანად მზერდა მომავალს. იცოდა, რა ულეველი ლაშქარი ჰყვანდა დიდებულ ხალიფს, მაგრამ აქაც იმით ინუგეშებდა თავს, რომ ბაღდადელთა მეტოქედ იდგა საქართველოს გვერდზედ დიდი ბიზანტია. შეურიგებელი მტერი ისლამისა, სხვა სჯულის მატარებელი, სხვა სახელმწიფო ჰაზრით მსახველი ბიზანტია.

- ბაღდადის ხალიფი ებრძვის იმპერატორს და ეს ბრძოლა შემთხვევითი არ არის, არც ჟამიერი, გარდამავალი: ბრძოლა გაგრძელდება, სანამ ერთი მათგანი არ მოისპობა. ამ ბუმბერაზთა კვეთებაში პატარა საქართველოს უჭირავს ორივე მებრძოლისთვის ძვირფასი ადგილი. სანამ საქართველო ფეხზედ იდგება, მაჰმადიანნი თავს ვერ დაუვლიან ბერძენთ; პონტის ზღვა აქადან დახშულია მათთვის; კონსტანტინოპოლზედ მისასვლელად ზღვის მხოლოდ სამხრეთი ნაწილიღა დარჩენიათ გზად, სწორედ ის სანაპირო, რომელიც საუკეთესოდა აქვსთ ბერძენთ გამაგრებული და დაცული...

- გრძნობენ ბიზანტიელნი, რა ძვირფასია მათთვის ჩემი სამეფო, მათ დამცველ ბურჯთაგანი საქართველო, და იმისთვისაც პატივს სცემენ ჩვენს გვარს კეისარნი. აგერ ლეონსაც გამოუგზავნია ელჩი და ზღვენი მეფური. მაშველი ჯარიც გზაზეაო. ჰსურს გაამაგროს ჩემი სამეფო, რომ ამ მოწინავე გოდოლზედ დაიმსხვრას და დაიშალოს მასზედ მოსული მტერთა ზვირთები. იყავნ ეგრე! მეც მათ ძალებს გამოვიყენებ ჩემ ფიქრების ასასრულებლად: მათი დახმარებით მოვსპობ შინაურ მტრებსაც განდიდებულებს, თავიანთ თავს რომ მეფედ უწოდებენ, გარეშე მტერსაც გალაღებულს, კადნიერად რომ უქადის ჩვენს სჯულს თუ მამულს აფხვრას, ფერხთა მტვერივით მიმომობნევას, - დაასკვნა აშოტმა.

და დაადგა ვაჟკაცურ მოქმედების გზას, რომელს უნდა გაეღოს მის წინ ბჭე დიდებისა, აღმატებისა. აშოტს შეეძლო ამისთანა იმედიანი ოცნება, რადგან ბედს გაეღიმნა ეხლა მისთვის და გაენათებინა წყვდიადი მისის ყოფნისა. უკვე მიწურულიყო გიორგობის თვე, უხვად მოსულიყო თოვლი, შეეკრა გზები, აევსო ნამქერით ხევი თუ ღრანტე და ეხლა აღარ შეეძლო ბრძოლა უცხო ქვეყნიდან მოსულ მტერს, ისეთი ქვეყნის შვილებს, სადაც არ იცოდა თოვლი თუ ზამთარი. უგზოობა და ყინვა ჩაჰხოცავდა მათ, თუ გამოვიდოდნენ საომრად. აშოტისათვის კი ხელსაყრელი დრო დამდგარიყო: მისი ლაშქარი ნაჩვევი იყო ტეხვრა-სიცივეს, იმისმა ხალხმა მშვენივრად იცოდა მოკლე გზები და ბილიკები ციცაბო მთებზედ, დაბურულ ტყეებში თუ უფსკრულ ხევ-ღრანტეებზედ და არ გაუჭირდებოდა დავლური ომი ეწარმოებინა მას, ნაწილ-ნაწილ ევიწროებინა მტერი, ეჟლიტნა იგი. ეს მით უფრო ადვილი იყო მისთვის, რომ ზამთრის სუსხით შევიწროებული მაჰმადიანნი ჩაშვებულიყვნენ მტკვრის დაბალ ველებზე და იქ დაბანაკებულიყვნენ თბილ ადგილებში. იქ ადვილი იყო მათთან ბრძოლა: ციხე-სიმაგრეები არ ჰფარავდა მათ და არც შეეძლოთ წინასწარ სცოდნოდათ ის ადგილი ან დრო, სადაც ქართველნი გრიგალივით ეკვეთებოდნენ მათ.

- ეხლა კი დაიწყო ჩემის მოქმედების ჟამი. სხვის იმედზედ დამყარება მაინც შეუძლებელია ჩემთვის. თუ ბერძენნი მომესწრობიან გინა აფხაზნი, მით უკეთესი. სანამ კი მე თითონ უნდა ვაჩვენო მტერს ძლიერება და შევასუსტო იგი, რომ ზაფხულში ვერ შესძლოს მძლავრად მოქმედება. მოკავშირეების თვალშიც დიდი ფასი ექნება ჩემს საკუთარ უნარს; ჰნახავენ, მხოლოდ მათზედ არ დაუმყარებია ქართველს სასოება; ჯერ არც ხმალი გადასტეხია მას სისხლში ნაწრთობი, არც თუ ისარი დაჰლევია წვერგამახვილი.

სამოქმედო გუნებაზედ დამდგარ აშოტისათვის თქმა და ასრულება ერთი და იგივე იყო. შეუდგა ის მოძრავ რაზმების შედგენას. დაიბარა გამოცდილი მოთავეები. გაგზავნა მზვერავები მტრის საბანაკო ადგილისკენ. მეფე კაცი იყო, მაგრამ მხოლოდ ბრძანებით კი არ მოქმედებდა შორიდან, თავისი თვალით ნახულობდა ყველაფერს, თავისი ხელით აწყობ-აკეთებდა. გვერდზედ რომ გამოცდილი ერთგულნი ჰყვანდნენ, ისინიც აშოტს შეჰყურებდნენ თვალ-წარბში, რადგან მისი განკარგულება ჰაზრიანი იყო, შედეგიანი. ამსრულებლებს კარგად უნდა შეეგნოთ მთელი გეგმა ნაფიქრ მოქმედებისა, რომ ყოველსავე მათ მოძრაობას მთლიანი შედეგი მოჰყოლოდა. აშოტს გარს ეხვივნენ ეხლა გამოცდილი თანამშრომელნი: მისი ძმა გურგენი, რომელიც წინანდელს ომებს ვერ დაესწრო, რადგან აფხაზეთში იყო გაგზავნილი თეოდოსესთან, ამზრდელი აშოტისა ვეზირი ბარძიმ, აზნაური გაბრიელ დაფანჩული - პირადი მეგობარი მეფისა, ნარიმან ნარიმანის ძე - მეფის ნაზირი, სუმბატ კალმახელი, - პირველი ბუმბერაზი მეფის კარს და რამდენიმე სხვა, მეფის მესაიდუმლენი, მისი ნების მასრულებელნი.

როდესაც სარდლებმა დაიყვეს ჯარები თუ სათარეშო ადგილები და მოზომეს საქმე, რომელიც დაუსახა მათ მეფე-სარდალმა, რამდენიმე დღით ოჯახს დაუბრუნდნენ, რომ მოეწყოთ საოჯახო ყოფა და გამომშვიდობებოდნენ სახლობას სახიფათო გზაზედ დამდგარნი. კარგი იყო გაეტარებინთ ოჯახში რამდენიმე ტკბილი დღე, იქნება უკანასკნელი წამები დაუდგრომელის თვისის ცხოვრებისა. სამხედრო მოსაზრებითაც აუცილებელი იყო ესე მოქცევა: განზრახული ჰქონდათ, რაზმები ერთად არ დასდგომოდნენ გზას, ცალკ-ცალკე წასულიყვნენ დანიშნულ ადგილას შესაკრებად.

მეფემაც რამდენიმე დღე გაატარა თავის ოჯახში, თუმცა ვერ ჰპოვა მან იქ დასვენება, რომელი სწყუროდა ვაჟკაცის გულსა. ვერა ჰქონდა დედოფალს სასახლეში მოწყობილი მყუდრო რამ ყუდე გათვალისწინებული, სადაც მისი მეუღლე აღარ ყოფილიყო მეფე-განმგებელი, მოვალე - მარადჟამს დარაჯადა სდგომოდა ერს, მარად წამს დიად საზრუნველ საქმეებისაკენა ჰქონოდა მიქცეული გონება თვისი: სადაც გურანდუხტ აღარ ყოფილიყო დედოფალი საქართველოსი, არამედ გულჩვილი ქალი, თბილ-ტკბილ გრძნობებით სავსებით სავსე. როგორ შეიძლებოდა თუნდ მეფეს თავისი თავი ყოველთვის დავიწყებული ჰქონოდა, თავისი პირად გრძნობა უგულებელყოფილი?! საჭირო იყო მისთვისაც კუთხე, სადაც შესაძლო ყოფილიყო, ეგრძნო თავი საკუთარ კერაზედ, მოყვარულ და საყვარელ ცოლ-შვილში. რა ვუყოთ, რომ ბუმბერაზი მეფე იყო, დიდი აშოტი?! მაინც კაცი იყო ხორცსხმული და ენატრებოდა საკუთარი სიხარულიც, განკერძოებული სიამეც, მხოლოდ მისთვის აღმოცენებულ-გადაფურჩქვნილი. ვერ შექმნა სვესრულმა დედოფალმა სავანე იგი სანატრელი.

შეიხსნა აშოტმა იარაღი, გადასცა იგი შინაყმას და ღიღინით გაემართა გალიაკისაკენ სადედოფლოსი. გურანდუხტ ტახტზედ იჯდა ფეხმორთხმული. ეტრატი ედვა წინ, წიგნსა სწერდა. მუხლთან ეჯდა თვისი განუყრელი მეგობარი და თანამოაზრე სეფე-ქალი, კრავი, მეუღლე აზნაური მირეანისა. კრავს ჯერ ისევ ახალგაზრდის შეხედულობა ჰქონდა. თუმცა სამი შვილის დედა იყო უკვე. თვითმოყვარე ქალი იყო, მთელი მეცადინეობა იქითკენ ჰქონდა მიქცეული, რომ განდიდებულიყო დედათა შორის გვირგვინოსანი დობილის შარავანდედით ისწრაფოდა, მის ქმარ-შვილს წარჩინებული ადგილი სჭეროდა საერო თუ საეკლესიო დაწესებულებებში ეს ის კრავი იყო, რომლის სურვილით მირეანმა შესწირა ეკლესიას თვისი შვილი და აღაკვეცინა ის ბერად, არსენად სახელდებული. სხვა ზეპურნი დედანი არ ახლდნენ დედოფალს ამჟამად დედოფლის წინ მუხლზედ დაყრდნობილი მხევალი იდგა და საწერელს მიუპყრობდა ჟამითი-ჟამად.

ქმრის შესვლაზედ გურანდუხტმა ყალამიც გადასცა მოახლეს და მიაპყრო რგვალი თვალები ვაჟკაცს, თითქო რამე კითხვას მოელისო მისგან. მორთული იყო დედოფალი. საყურ-ბეჭედი ციაგობდა მასზედ, ოქროცურვილი ფარჩა ბრჭყვიალებდა, ჩაბმულ-ჩაქსოვილ თვალ-მარგალიტზედ შუქი კრთებოდა. აშოტს ერჩივნა განმარტოებული ენახა მეუღლე, უბრალოდ ჩაცმულ-დახურული. სილბო აკლდა ქალის თვალის ჩინს. ჯიქობა თუ ისახებოდა შავ თვალთა ბაიაში გაუტეხელი. მომხო ტუჩები ესხდა. ფერუმარილ ნაცხებს მაინც ეტყობოდა წვნიკი ღარები თვალის კილოებთან, ბაგის მიდამოს. კრავი ფეხზედ წამოდგა, მდაბლა მიესალმა მეფეს.

- დაბრძანდი! ნუ ისჯები!

გურანდუხტმაც უბრძანა ქალს, დამჯდარიყო თავის ადგილას. აშოტს ერჩივნა, დედოფალს მოეშორებინა მირეანის ცოლი, თავი გაეთავისწინებინა თავის ვაჟკაცთან. მას ჰაზრადაც არ მოსვლია ეს. მაინც თავისუფლად მიმოიძროდა აშოტი, ლაღად იქცეოდა, შინაურულად. ტახტზედ ჩამოჯდა მეუღლის ახლო.

- მოართვი ბატონს სავარძელი!

მიართვეს ბალიში დაუყუდეს. დედოფალმა აგრძნობინა ქმარს, რომ თავს იმდაბლებდა უცხოს წინაშე სადა ქცევით შემოვიდა პატარა ბაგრატი. დაინახა მამა სავარძელში, მიუახლოვდა. მუხლზედ შეახტა; ხანჯლის მორთულობას დაუწყო სინჯვა. შეეხვეწა, მისთვისაც მიეცა ნება ხანჯლის ტარებისა. იჩივლა, ამზრდელები ნებას არ მაძლევენ დანა ავიღო, გაიჭრი რასმეო. მამამ ქოჩორზედ გადაუსვა ხელი. დაჰპირდა, შვილდ-ისარს გაგიკეთებინებ, დანის ხმარების ნებასაც მოგცემო. გაეხარდა ბავშვს, ყელზედ მოეჭდო. ბაგრატი უმცროსი შვილი იყო, ანებივრებდა მამა მას და მით უფრო. რომ სახით ძალიან ამსგავსებდნენ თითონ აშოტს. დედოფალს არ მოეწონა არც ალერსი მამა-შვილისა, ხანგრძლივი ეჩვენა იგი, ნაჭარბევი. მეფისათვის შეუფერებელი.

- წაიყვანეთ ბავშვი! უფროსებში ამაოდ დაჰყოფს ხანს. დამიშლის კიდეც წერას.

არც ეს ბრძანება მოეწონა აშოტს: ბავშვის ტიტინი უალერსებდა მის ყურს, საზოგადო საქმეების ხმით მოქანცულ მის სმენას! გურანდუხტ განაგრძობდა წერას. სიჩუმე ლოდივით აწვებოდა აშოტის გულსა. ის იყო, უნდა წამომდგარიყო ვაჟკაცი წასასვლელად, როცა დედოფალმა დაათავა წიგნი და ანიშნა მხევალს გაეტანა საწერ-კალამი.

- ვერ დამივიწყნია უკანასკნელი ჩვენი დამარცხება. მაზედა ვსწერ აფხაზთ დედოფალს. მართალია, მოგვენიჭა კვლავ გამარჯვება, მაგრამ გული მაინც მტკივა მას აქეთ.

- აღარ ღირს მაგაზედ ლაპარაკი. რაც იყო, იყო. ლხინში შესულთ აღარ გვმართებს გარდასრულ ჭირთა ხსოვნა.

- მაინც უნდა ვსთქვა, რა მაქვს მოსიყვარულე კრავთან დასამალი?! - ვერ დამივიწყნია მაშინდელი დამდაბლება. როგორ?! ხელმწიფის ცოლი, საქართველოს დედოფალი და საბრალო ლტოლვილ ხალხში გარეულ-გათანასწორებული, ათას გაჭირების და იწროების თანაზიარი?!

- ოღონდაც რომ უბრალო ხალხის ჭირ-ვარამის თანაზიარი, იწროებათა გადამტან-გამომცდელი, - დასძინა კრავმა.

- გული ბოღმით მევსებოდა. ეხლაც რომ მომაგონდება, გული მიფიცხდება ჯავრით, სევდა მერევა.

- მადლობა ღმერთს, გადაიარა ბნელმა. ნუ ინებებ, დედოფალო, მის მოგონებით კვლავ აშფოთებას, - ჩაურთო სეფე ქალმა.

- მადლობა ზენას, რომ გვიხსნა მაშინ უმეტეს განსაცდელისა და დამდაბლებისაგან. თუ არ გაგვმარჯვებოდა, ვერ წარმოიდგენთ რა უბედურება დაატყდებოდა ხალხსაც, სამეფო ოჯახსაც, - სთქვა აშოტმა.

და ხმაში სიმკაცრე დაეტყო, ღელვა უსიამო.

- წარმოდგენილი მქონდა იგი უბედურობაც. ისიც მტკიცედ მქონდა გარდაწყვეტილი, რა უნდა მოჰყოლოდა მას: ჩაბნელებულ სიცოცხლეს არ ყოფნა სჯობია. ის განსაცდელი იმისი ბრალიც იყო, რომ სიძე-ბატონმა არ მოგვაშველა ჯარი. ვალდებული კი იყო თეოდოსე, როგორც უმცროსი მოკავშირე. თავის თავს მეფედ უწოდებს იგი, მაგრამ არ უნდა დაივიწყოს, რომ მაინც მხოლოდ ქვეშევრდომთაგანია, ერთი სვეტთაგანი საქართველოს სამეფო ტახტისა ამის თაობაზედ უნდა მიეწეროს მას საყვედური. ეს უნდა შეაგნებინო შენ თეოდოსესაც, კახთ ბატონსაც; უნდა გაახსენო ეს იმათ თუნდაც მახვილით! - ბრძანა დედოფალმა.

და მედიდურად მოიღერა ყელი, დაანთო დიდრონი თვალები, შეიმაღლა ბლომად გადაჭიმული შავი წარბები. აშოტმა იცოდა, რომ ესე დაწყებულ საუბარს კეთილი ბოლო არ მოჰყვებოდა, არც ტკბილი ალერსი; გამოცდილი ჰქონდა, მანდილოსანი მალე გადაუხვევდა მკაცრ საყვედურისაკენ, ხოლო იქიდან ერთი ბიჯიღა იყო უკმაყოფილებამდის. და დააპირა გაცლა. მარჯვე საბაბსღა ეძებდა, წამომდგარიყო.

გურანდუხტისათვის აშოტი არ იყო დიდი, მისნი საქმენი ვერ იყვნენ მეტად საქებნი, არც თუ კმასაყოფელნი. ზვიადი ადამიანი მხოლოდ მაშინ დამშვიდდებოდა, როცა თვის სადედოფლო ტახტს თბილისში აღიმაღლებდა, მფარველობის ფრთებს გადაშლიდა მთელ საქართველოზედ. ის ყურადღებას არ აქცევდა მძიმე დროს თუ საძნელო ყოფას, რომელიც მეტად აბრკოლებდა აშოტს, უხერგავდა მას სავალ შარასა. დედოფალი ვერც კი ჰხედავდა იმ საშინელ ძალას, რომელი უძლიერესი გრიგალივით ავარდნილიყო არაბეთის უდაბნოებში და გრგვინვით თავს დასტრიალებდა მთელ წინა-აზიას, აღმოსავლეთ და ჩრდილო აფრიკას, რომლის წამრღვნელი სუნთქვა საგრძნობელი შექმნილიყო თვით ევროპისათვის. ამ საშინელ ქარტეხილს უკვე დაენგრია მრავალი ძლიერი სახელმწიფო და ისწრაფიდა ბუმბულივით აეტანა პატარა საქართველოც, აეფხვრა იგი, გაემტვერებინა. ვერ წარმოედგინა დედოფალს, რომ მისი მეუღლე იყო ის უძლეველი ბუმბერაზი, რომელიც კიდევ უმაგრდებოდა ამ ძალას მომსპობელს და არ ანებებდა ჩასანთქმელად თვის ქვეყანას. ძლევამოსილნი და განდიდებულნი სარკინოზნი ჰკვირობდნენ დავით და კონსტანტინეს სამშობლოსათვის თავის დადებას, მირის და არჩილის მძლავრ უტეხობას, აშოტის უშიშ შემმართებლობას და დიად სამხედრო ნიჭს, თითქო ზეშთაგონებას მასში დავანებულს. გურანდუხტისათვის კი აშოტის შრომა მაინც უშედეგო ღვაწლად მოსჩანდა: მისთვის მხოლოდ თბილისის ტახტი იყო მძელობის მაჩვენებელი ნიშან; არ ჰქონდა მას იგი ტახტი ხელთ და ამაო იყო ყოველგვარი ქველობა მისის მეუღლისა, ყოველივე თქმა მის დიად ღვაწლზედ, ქება-დიდება.

- ნადირობად წასვლა განგიზრახავს. მითხრეს, ბევრ ხალხს უბრძანა მოსვლა და ისე დარაზმა, თითქო სალაშქროდ ემზადებოდესო.

- მართალი უთქვამთ, ამ დღეებში წავალ სანადიროდ.

- გვიხაროდეს ნანადირევი, - შებედა ქალმა.

- წინ რაღა უდგა ამას! - აღუთქვა დედოფალმა.

- ოღონდაც რომ არაფერი! - დაადასტურა აშოტმა და განაგრძო:

- ნადირობა აუცილებელი წესია მეფეთა, სასარგებლო ჩვეულება. ხალხს ართობს იგი და ახალისებს. არ შეიძლება, ყოველთვის სახიფათო ბრძოლისაკენ მოვუწოდოთ ვაჟკაცს. ნადირობა სასარგებლოც არის ქვეყნისათვის: ძალიანა მრავლდება მავნე მხეცი და აფუჭებს მოსავალს თუ საქონელს, ხელს უშლის მყუდრო ყოფას, აძნელებს ცხოვრებას. უნდა შემცირდეს ნადირი მავნე, სულაც ამოწყდეს.

- როსტომიც ეგრე ფიქრობდა, ეშვთ მჟლეტავი.

- ბრძენი იყო როსტომ ბუმბერაზი, დიდად გამოცდილი.

- ბატონო მეფევ! ნადირობა თქვენთვის, თავმომწონე ვაჟკაცებისთვის, ერთსახე ვარჯიშობაც თურმე არის თავის საჩენი. ესე ამბობს ჩემი ვაჟკაცი და ძალიანაც ემზადება, ისე ჰფერავს და ჰპირავს იარაღს, თითქო სარკინოზთა საბრძოლველად გიბრძანებიაო, - სთქვა კრავმა.

და გაბედვით შეხედა მეფეს, მაცთურად გაუყარა თვალი თვალში. არ უამა აშოტს ეს მზერა: მიხვდა, მირეანს ვერ შეენახნა საიდუმლო. ალბათ ალერსის დროს გაჰნდობიათ მეუღლეს, გაიფიქრა მან და წყენის ჩრდილმა გადაურბინა სახეზედ. მაინც უნდა ეთქვა რამე.

- საკვირველი არ არის, რომ ძალიან ემზადება: მეტად უყვარს მირეანს ნადირობა.

- კარგი და პატიოსანი! მაგრამ შეიძლება დრო ისევ ბრძოლას უთხრობდეს და არა ნადირობას თუ ნადიმობას. იქნება, ეხლავე სჯობდეს შეიწროება და შემუსვრა ხასან-იზიდის ძისა, სანამ კვლავ არ მოჰშველებიან მას ბაღდადელნი. შეიძლება ბედს გაეღიმნა ჩვენთვის და სამეფო ტახტი დაემკვიდრებინა თბილისს. რასა ჰგავს ეხლა ჩვენი ყოფა?! სრა-სასახლეების მაგივრად კოშკს შევფარებივართ,

ბინა არ გვაქვს მეფური, არც ხალვათი რამ სადგომი სანთიანი. ბიზანტიიდან ელჩებს მოველით და არ ვიცი, სად მივიღოთ, სად გავუმართოთ მეჯლიშ-ზეიმი, - დაიჩივლა დედოფალმა.

- მაგას მართალს ამბობ! ჟამია ვიზრუნოო სატახტო ადგილზედ, დროებით სამეფო ქალაქზედ, სანამ თბილისს დავიბრუნებდეთ. ეგ მეცა მაქვს ჰაზრად. მაინც არ შეიძლება ძალიან სწრაფად მოგვარდეს ეს საქმე: შერჩევა უნდა ადგილს, დრო უნდა მასალის დამზადებას და საკადრისი ციხე-დარბაზის აგებას, - წარმოსთქვა აშოტმა.

და მოწყენილობა დაეტყო სახეზედ. მოესურვა წასვლა. მოხერხებულ წუთს ელოდდა ასადგომად. შემთხვევა მიეცა მას: მხევალმა გადასწია კარის ფარდაგი და მოახსენა დედოფალს:

- წინამძღვარი ანასტასია გახლავსთ, ნათლისმცემელის მონასტრიდან და გთხოვთ უბრძანოთ.

- მოვიდეს! უსაქმოდ არ შემაწუხებდა იგი მე, - ბრძანა დედოფალმა.

აშოტი გამოემართა ოთახიდან. ისე გრძნობდა თავს, თითქოს საბჭოს დარბაზიდან გამოვიდაო და არა მეუღლის სადგომ ბინიდან. ამაოდ! განმარტოვებულ კერაზედაც საერთო საქმე დახვდა მას, სამეფო კითხვაზედ თქმა თუ მსჯელობა. არავითარი სიტყვა გამთბობი, არც თუ ნასახი გზნობილ განცდისა. ჰსურდა აშოტს სულით დაესვენა განმარტოვებულ სავანეში თვის ჯალაბისა, ვით დევნილ ირემს ნაკადის პირას უღრან ტყეშია. ამაოდ ჰსურდა! რად ეძიებდა ხმელ უდაბნოში თუნდ აჩრდილს წყნარად მიმდინარე გრძნობათა ნაკადისას, რომელ ალერსს მიუბნობს ყვავილთა შორის და საიდუმლოდ ამრავლებს ლამაზ ცხოვრებას სუნნელოვანსა, ღიმილით უკლავს კაცს გრძნობათა წყურვილს. სასწაულებრივია იგი გრძნობათა ნაკადი საიშვიათო: მით უფრო მაგრილებლად ესხურება მისი სუნნელი შხეფი გულს, სწყუროდა მაშვრალს სულით დაესვენა იმ ჯადოსან ნაკადის პირას თუნდ ერთ წამს. ამაოდ ჰსურდა! არ დიოდა სამეფო სახლში იგი ნაკადი მხოლოდ სახე რამ იყო იქ ტურფა წყაროსი. მინანქრებისაგან შეთხზილი მსგავსება უსულგულო.

საკვირველად მოქმედია იგი უკვდავების წყარო სატრფოს გულში: როს მოსასპობლად გასწირავს ადამიანს ბედი ულმობი, იგი ბედშავი მაინცა გრძნობს უკანასკნელ ჟამს, რომ სიკვდილი ვერ სპობს მას მთლად, სრულიად: კიდევ იცოცხლებს მისი არსება მის ცალის სულში განსახებული სწყუროდა აშოტს სულით დაესვენა გულისა სწორთან თუნდ ერთის წამით. ამაოდ ჰსურდა! ჰყვანდა მას მეუღლე, დიასახლისი, დედა მის შვილთა, დედოფალი რჩეული. სად ჰყვანდა სატრფო გულისა სწორი?! ამაოდ ეძებდა სიპ ქვაზედ ნაზ ყვავილს ტურფა გაზაფხულისას.

- და არა მყავს ჩემს განცდებიში მე თანამგრძნობი. სად ვეძებო თუნდ აჩრდილი გულის სწორისა? ვის გავანდო ხვაშიადი ჩემთა გრძნობათა? როსღა ვპოვო ჩვილი გული მოსიყვარულე?

- არსად! არცვის! არცროდის!

- არ არის ჩემთვის ტოლი შექმნილი. დავალ ობლად ხელმწიფე-კაცი. მარტოდა ვგრძნობ თავს ცოლშვილით სავსე. ედემის კუთხე ქვეყნის მპყრობელს მისაყრდნობელი არსადა მაქვს, ალერსით მთბარი. ვინ მიჰხვდება ჩემს საიდუმლოს? ვინ ჩასწვდება ჩემ გულში ჩამდგარ სევდის საგუბარს? - წარმოსთქვა აშოტმა.

რომელი მხართეძოზე მიწოლილიყო თავის სენაკში და პირად განცდათათვის მიეცა გზა ხსნილი, ფიქრ-გრძნობათათვის საკუთარისა. მთლად პირადი იყო ეს ნაღველი მეფისა ჩამუქებული. სხვისათვის ძნელი მისახვედრი იყო ტანჯვა, რომელი ჰქენჯნავდა ეხლა ყოველ კეთილით აღსავსე მეფის გულს ასუყებულს. რა აკლდა აშოტ დიდს ამ წამს? არაფერი, სრულებით არაფერი! და თუ ეთქვა მას ვისთვისმე თავისი დარდი, გაემჟღავნებინა, თანამგრძნობს ვერ იპოვიდა; ვერც ვის შეაგონებდა. იტყოდნენ:

- აზიზია გული მეფისა, განაზებული. ვეღარ აკმაყოფილებს მას ცხოვრება რჩეული, კეთილთა სავსებისაგან თავმობეზრებულს.

გრძნობდა ამას და არავის ეტყოდა გულის ხვაშიადს, არ გაანდობდა. დღესაც მარტოობა ირჩია მეფემ. განკერძოების ჟამს ყოველთვის ახლდა მას ერთი-ორი მახლობელი და მათთან შეექცეოდა ხალვათად ღვინოს თუ შარბათს, ჭადრაკს თუ მასლაათს. დღეს არა ბრძანა, ეხმოთ ვისთვისმე. მოსთხოვა ღვინო. მოსვა ხოშგურული. გადადგა: უგემო ეჩვენა საუკეთესო. შარბათიც მწარე აღმოჩნდა, უნდოდ შეზავებული. მიეცა კვლავ წარსულთა მოგონებას.

ჭაბუკია აშოტი, სეფეწული, ტახტის მემკვიდრე; ვაჟკაცური აგებულობისაა მალხაზი, ქველი, გამჭრიახი, მკლავმაგარი. ქალი ცვილივით ლხვება მის მძლავრ ხვევნაში, სრულიადაც დნება ცეცხლივით მკერდზედ. ბევრი კავშირი წუთიერი, გარდამავალი, სხლტებოდა ტრფობა გულის ფიცარზედ, გულს არ სწვდებოდა, ვერც ხვდებოდა. დასრულდა ცეკვა სიჭაბუკისა, მოეღო ლაღობას ბოლო. ბრძანა ადარნასემ აშოტისათვის მეუღლის მოყვანება.

- აღარ შეგშვენის ტახტის მემკვიდრეს ნავარდი უზრუნველი. ხელსაყრელი შემთხვევაც არის დიდ სასარგებლო. გურანდუხტს მოგიყვან მეუღლედ, იოანეს ქალს, ხოსროიანისა. ქართლს გინახავს იგი შენ. მოსწონებიხართ. გვენუკვებიან. ზრდილია, ჭკვიანი, დაფიქრებული, მაღალმორწმუნე, სწორედ სადედოფლოა. მასთან შეუღლებით შეგიერთდება უფლებაც ხოსროიანთა, განქარვებული მათი დიდება. ქართველთაგანი დღეს იმაზედ დიდებული ქალწული არავინ არის.

აღსრულდა ნება მეფისა. ჰაზრიანად მოაწყო გურანდუხტმა სამეფო ოჯახი, დიდებულად. ფხიზელი დარაჯა სამეფო კერის ღირსებისა. დიასახლისი უნარით სავსე. დედა ჭკვიანი, სარისტიანი. ღირსეული დედოფალი საქართველოსი. ახ, გული ჰქონდა გრილი, გრძნობა უხსნელი, თითქო უხეში. აშოტისათვის ვერ გაუშლია თბილთა გრძნობათა მისი სალარო. იქნება, ცალიერიც იყო იგი საუნჯე. მკვეთრი ჰაზრი სჭარბობდა გურანდუხტში ლბილ გრძნობებს. ძირში თუ ჰკვეთდა იგი ფიქრი გულის ყვავილებს.

სცხოვრობდა ახალგაზრდა მბრძანებელი მეფურ ცხოვრებით. ჰაზრიანად განაგებდა თავის სამფლობელოს. გორგასლანივით ჭაბუკობდა მძლეთა-მძლევი. დიდი აშოტი დიდებული, შინა თუ გარეთ დიდად ცნობილი, ფრიად საჩინო, მოწიწებით სახსენებელი. კეთილთა მიერ სავსეა აშოტი: დიდება, ქვეყნის სიმდიდრე, სვე სვიანობა, ხალხის სიყვარული. მოკავშირეთაგან მოკრძალება. უძლიერეს მტერთაგან პატივცემული. მასთან კავშირს აფასებს ხაზართ ხაკანი, ბიზანტიის იმპერატორი: თვით არაბთა ხალიფი მზა არის სისხლიან ხმლის წილ მიუპყრას წითელი ვარდი იერიქოსი, ოღონდ უარი ჰყოს მან კავშირი მიძველებულ ბიზანტიასთან, რომლის აღსასრული მოახლოვებულა. სხვა რაღა უნდა მომაკვდავს?! ამ ქვეყნად მეტი ბედნიერება აღარ არსებობს და მისი მექონი სწორედ რომ განცხრომაში უნდა ყოფილიყო. ცაში თუ ღმერთი იყო ყოვლად ნეტარი, ქვეყანაზედ აშოტისთანა რჩეულნი უნდა ყოფილიყვნენ კმაყოფილნი, ნამდვილ ღვთის სახენი, მის უფლებათა თუ დიდებათა გამომხატველნი. ესე იყო გარეგანი ხილვით.

თვით აშოტი სხვას განიცდიდა. განსასვენებლად პირად წალკოტში შესვლა ჰსურდა განკერძოებულს, სხვისთვის უჩინარ, მისთვის ედემის მზგავს სავარდეში. ყვავილთა ბაღია იგი, სად აღმოცენდებიან ნაზნი იანი, იფურჩქნებიან ზამბახნი სიამისანი; აკოკრებულან უჩინარნი სილამაზენი საკუთარის განცდისა; დიან ანკარა წყარონი სუნნელი გრძნობათა. ყველა ისინი ხომ რტონი არიან ერთისა და იმავე ტკბილის სიყვარულისა, ნაზი ტრფობისა ეჰ, ცალიერი იყო აშოტისათვის იგი სავარდე უჩინარი: ნაკადნი არ დიოდნენ იქ მაგრილებელნი, ყვავილნი არ ხარობდნენ იქ მაამებელნი. ამომხმარიყო მცენარე ლაღი. ჩერო არ იყო იქ ცხოვრების სიმწვავისაგან მჩრდილავ-მფარავი. იმთავითვე არვის ეზრუნა წალკოტის აშენებაზედ; დაეთრგუნათ იგი, გაეპარტახებინათ. ბალღობიდანვე საზოგადო ზრუნვა უზღვნა ბედმა აშოტს.

- აშოტო, შვილო! ნუ ივიწყებ, მემკვიდრე ხარ, მეფე მომავალი და შენი სიცოცხლე უნდა შესწირო შენს სახელმწიფოს. პირველი უნდა იყო საქართველოში არა მხოლოდ ხარისხით, პირადი ღირსებითაც, - არიგებდა მას გვირგვინოსანი.

ამასვე ამცნობდნენ მას მისი აღმზრდელნი, მზრუნველნი, მოჭირნახულენი, მთელი სახელმწიფო, მთელი მისი ერი. და ესმოდა აშოტს ეს ხმა ყოველ მხრიდან, ყოველს ჟამს თუ წამს. უსმენდა აშოტი ამ ძახილს, შეგნებულად ყურს მიუპყრობდა, განიმსჭვალებოდა მის მოწოდებით. არც ეშინოდა მას ამ ტვირთისა, არ ეფიქრებოდა: ძალასა გრძნობდა თავისში ძლიერს. დარწმუნებული იყო, პირნათლად შეასრულებდა განგებისაგან მისდა მიჩნეულ მოვალეობას, შეიმოსებოდა შარავანდედით, შეამკობდა დიდების სხივით თვის სამკვიდრებელს. მაგრამ არც ამ რწმენას, ვერც ამ ხვედრის შესასრულებლად მიმართულ შრომას ვერ ძალედვა ამოეფხვრა მის ბუნებიდან ის საპირადო ლტოლვილებანი, რომელნი ისე ტკბილად იწვევდნენ მას კერძო სიამისკენ, თვის საკუთარ თავზე ხანდისხან ზრუნვისაკენ, თვის გულის ყვავილების ტრფობისაკენ. მას სწყუროდა ჟამითი-ჟამად იმ წალკოტში განსვენება, სად არ არის შრომა მხოლოდ სხვაზედ, ზრუნვა უცილობელ მოვალეობისაგან ნაბრძანები, ზრუნვა ისეთი ხარბი, შურიანი, რომ პიროვნობას აღარ აძლევს ერთს წამს რაიმე იგემოს გარეშე მისსა ან განიცადოს. და შეზღუდა აშოტის საპირადო სიამე საზოგადო სწრაფებამ ბალღობიდანვე, ჯერ ისევ ჩვილ ჰასაკიდან.

- აშოტ, განა მაგათი დარი ხარ, და ყადარი, მაგ შენ ტოლსწორისა. ტახტის მემკვიდრე ხარ, მეფედ შობილი. ეგენი შენნი ქვეშევრდომნი არიან, შენნი მონანი. როგორ შეიძლება მაგათთან ეგეთი გატაცება, თავდავიწყება?!

- იმათაც რომ არ ესმით, ვის ახლავან! ისე იქცევიან, თითქო თვის სწორთან ცელქობენ თუ თამაშობენო.

- ბალღები არიან, მაგდენიც არ ესმით გულუბრყვილოებს. შემდეგში მიხვდებიან ყველაფერს, ჰნახავენ თავიანთ ალაგს.

- მინამდის კი პატრონებმა უნდა ჩააგონონ, რა ზღვარი არის მათ შორის, რა სიფრთხილე ჰმართებთ მემკვიდრესთან ამხანაგობის ჟამს.

და პატრონები არიგებდნენ პატარებს. ამ წვრთნის ნასახი ყოველ ნაბიჯზედ ეტყობოდათ ტოლ-ამხანაგებს. ამჩნევდა ამას აშოტი და გული უტყდებოდა, გატაცება უგრილდებოდა, იმ სიამეს ვეღარა სწოვდა ცქვიტ მოძრაობისაგან, რომელი ნექტარივით ტკბილია პატარისათვის, ვარდისფრად აშუქებს სიმცროობის ჟამს თუნდ შავად მოწყობილს, თუნდაც ეკლიანს.

გაიზარდა აშოტი, დავაჟკაცდა. მისმა მკლავმა ღონე იგრძნო ძლიერი. მისმა მკერდმა ვაჟკაცურად იწყო ტალღად ადენა, მისმა სულმა იგემა რაინდული მილტოლვა თვით ხიფათთადმი. უნდოდა თანასწორ ბრძოლაში ეცადნა თვისი ღონე. გულწრფელად არავინ ებრძოლებოდა. ატყობდა, რომ მოპირდაპირე ცდილობდა დათმობას, თუმც გარეშეთათვის უგრძნობელად, მაინც ხათრობდა. ეკარგებოდა აშოტს ეშხი ბრძოლისა. გაახსენდა ერთი სასიამოვნო ამბავი თავის ჭაბუკობიდან:

სანიმუშო ბრძოლა იყო მოწყობილი რაინდ ახალგაზრდობისა თვის. უნდა ასცდენოდა მებრძოლს სიკვდილი, მის პირამდინ მიტანა კი დადასტურებული იყო. იარაღი ბლაგვი აეღოთ, ფხააუსხმელი, თუმცა მაგარი. მძლავრს და დამჯაბნელს ნება არა ჰქონდა ბოროტად მოეხმარნა თვის ძლიერება. ძალიან უნდოდა აშოტს ამ ბრძოლაში თავის გამოცდა. შეუძლებელი იყო: ტახტის მემკვიდრეს არავინ გასწირავდა, ვერც ვინ დაამცრობდა. მეტადრე უნდოდა შებრძოლებოდა განთქმულ მოლახტეს გობრონ ხერთვისელს, ომებში გამოცდილ უებრო ბუმბერაზს. ხერხს მიჰმართა აფხაზეთში წავიდა, მოყვრებისას. შემოთვალა თვისი შეუძლობის ამბავი, გაიმართა საგანგებო ბრძოლა-ვარჯიში. ვაჟკაცთა კასკასმა მოძრაობამ-ბევრის გული ააძგერა კმაყოფილებით თუ სიხარულით. ხერთვისელმა თავის თავს გადააჭარბა: მსწრაფლ ჩამოაგდო პირველი მოწინააღმდეგე. ნავარდი შემოუარა ბაღდადშიც ცნობილმა რახმან რაინდმა. დაჰკრეს ნაღარა. ვერ გაუმარჯვდა არაბს. გაისმა ძახილი აღტაცებული. ადარნასემ კვერთხი ასწია ნიშნად ვარჯიშობის გათავებისა. ამ დროს მისი და ხალხის ყურადღება მიიპყრო ჯავშან-ჩაჩქანში ჩამჯდარმა რაინდმა, რომელიც შემოიჭრა წრეში და კინენი აღმართა იმის ნიშნად, რომ თხოულობდა ბრძოლის ნებას. მეფეს ჯერ არ უნდოდა კიდევ ვისთვისმე მიეცა შეჯიბრების ნება, მაგრამ ცნობისმოყვარეობამ დასძლია და ისევ დაეყრდნო სამეფო კვერთხს. მეწესეებმა მყის გაწმინდეს ასპარეზი, აღადგინეს წესრიგი. ხერთვისელმა ამპარტავნულად ახედ-დახედა მოწინააღმდეგეს. ვერ იცნა იგი: არ ემცნაურა არც მისი შეჭურვილობა, არც სამანდი, რომელზედაც იგი შემჯდარიყო, არც თვით რაინდის მოყვანილობა მებრძოლის სახელზედ მუზარადის რიდე ეფარა, შუბის ისარიც დაშვებული ჰქონდა, როგორც ნამდვილ ომისათვის მზას. რაინდმა ანიშნა ხერთვისელს, გაიწვის ბრძოლაში.

გაუკვირდა გობრონს მოსულის კადნიერება. გარდახდა სამანდიდან. მისმა შინაყმამ გაუსწორ-მოუმაგრა რაშს შეკაზმულობა. შეჯდა ბუმბერაზი. გაწვრთნილმა ჰუნემ მოხდენილად გაინავარდა, ათამაშდა. მოსული შუა ადგილას იდგა გაჩერებული და მხოლოდ ტაიჭს აბრუნებდა დინჯად იმ მხარეს, საითკენაც უვლიდა მონავარდე თვალი მზირად ეჭირა მისკენ. პირველ შეტევას ხერთვისელისას ისე მარჯვედ დაჰხვდა მოსული, რომ მაყურებელთა თანაგრძნობა დაიმსახურე აღტაცებული. სცადეს ჰოროლინი. მიჰმართეს საგდებელს. წააყარეს ერთმანეთს ისარნი. ხმლები შეავლვეს, ერთმანეთს გადაალეწეს. ლახტით მიუხდნენ ურთიერთს. ლახტთა ცემა შეშველებულ ფარზედ ჭექის ხმად გაისმოდა ასპარეზიდან. იმაზედ იყო ეხლა საქმე მიმდგარი, ვისი ფარი მეტს აიტანდა ან რომელი მკლავი ადრე დაიღლებოდა, მოსწყდებოდა. გაწვრთნილნი ტაიჭნი მხედართა მცირეოდენ ნიშანთ ემორჩილებოდნენ. გატაცებულ ბრძოლის დროს მოსულმა რაინდმა ოდნავ ქეშად მისცა მოქნეულ ლახტს ფარი. მძლავრად დაშვებული იარაღი დასხლტა ფარზედ, დახარა ძირს მებრძოლის მკლავი; ბუმბერაზიც ოდნავ გადაიზნიქა გვერდზედ, ვეღარ შეიმაგრა თავი. მანამ გასწორდა უნაგირზედ, მას რკინის სალტეებივით გარს შემოერტყა მოწინააღმდეგეს მკლავები. აზიდა მოსულმა ხერთვისელი უნაგირიდან, უკვე ქარი გაუტარა. იგრძნო მებრძოლმა განსაცდელი და მარცხენა გაჰკრა ლომის ტოტივით მუზარადის ფარდას. ჯაჭვი ჩამოიხა. იცნეს აშოტი. ვაშას ძახილმა ცამდის უწია. მსწრაფლ მოეგო გონებას ძლეული.

- ურჩევნია მამულს, როცა მოწაფე სჯობს ოსტატს!

- კიდევ ბევრი უკლია მოწაფეს, დაუსწორდეს თავის მასწავლებელს! - მიუგო აშოტმა.

გადაჰკოცნეს ბუმბერაზებმა ერთმანეთი.

გადაავლო აშოტმა გონების თვალი შემდეგ დროთაც თავის ცხოვრებისა. შიგადაშიგ თუ ჰპოებდა ამისთანა პირად თვისთვის საამო ამბებს. თითქო მხოლოდ მოვალეობათაგან და საზოგადო ზრუნვათაგან იყო შეთხზული იგი წარსული. უყვარდა აშოტს საქმე საზოგადო, ხალხის სასიკეთო, მოყვასთ სანუგეშო, სახელმწიფოს სადიდებელი. მეფე იყო მადლით ცხებული, რაინდი ქველი და ქვეყნის აღორძინება უპირველესი ოცნება იყო მისი, საზრუნავი სასიყვარულო. არცა ჰზოგავდა შრომას თუ ღვაწლს განმგებელი თავდადებული. მაგრამ ძნელი იყო მისთვისაც მხოლოდ სხვაზედ ფიქრი და შრომა, თუნდაც თავის ხალხზედ თუ სახელმწიფოზედ; შეუძლებელი იყო ეს. მოვალეობა ითხოვდა მისგან ესეთს დენას ცხოვრებისას, ხოლო ამ მძიმე ტვირთს უფრო ამძიმებდნენ დარაჯნი ამ ვალდებულობისა.

ის ემძიმებოდა აშოტს, გაღვიძებულ მის გრძნობას უწყინარსაც ნება არ ჰქონდა თავისებურად ასახულიყო ცხოვრების კაბადონზედ, სწორედ ისე, როგორც უხაროდა განცდის მატარებელს. გრძნობა სატრფო საგნისაკენ იწევდა, მოვალეობა წინ ეღობებოდა მას, აბრკოლებდა, უშნოდ აგუბებდა. მთლადაც აშრობდა. შეუღლება ხომ გადამწყვეტი ნაბიჯია კაცის ცხოვრებაში, ცოლის არჩევა ხომ სათუთი საქმეა ძლიერ საფრთხილო, და აქაც აშოტის მოძრაობა არ იყო თავისუფალი, გასაქანი არა ჰქონდა მის ნებისყოფას. მას უნდა აერჩია არა ის, ვის კერძ იგი წარივლტოდა მთელის არსებით, არამედ ის, ვისაც უჩვენებდა მისი დიდებული ხარისხი და სახელმწიფო სარგებლობა, მას სადედოფლოდ უსახელებდნენ ხაზართა მეფის ასულს, ბიზანტიის საიმპერატორო ოჯახის ქალწულს მშვენიერს, არაბთა ემირის უნცროს დას, რომელს ბევრი ჰსმენოდა აშოტის კეთილაღნაგობაზედ თუ საზღაპრო სიქველეზედ და უნახავად შეჰყვარებოდა თავგადაკვლითა; ქართველ სასანიდთა შთამომავალ გურანდუხტს.

- მხოლოდ ესენი და ამისთანანი არიან ღირსნი შენის შეუღლებისა, საქაროველოს დედოფლობისა; მხოლოდ მათ შეჰშვენით ტახტი სადედოფლო. სასარგებლოც არის ჩვენთვის ერთ-ერთ ამ სახლთაგანთან დაკავშირება: ბიზანტია, სახალიფო, ხაზარნი ერთმანეთს ჰმეტოქობენ საქართველოში, ერთმანეთს ებრძვიან აქ ჩუმის, გარნა ძლიერის ბრძოლით: ამ ბუმბერაზ საბრძანებელთა სამზღვრები საქართველოს სანაპიროებში იყრიან თავს და დიდს სიძლიერეს შესძენს საქართველოს ის, ვინც მათგანი ფეხს მოიკიდებს ამ თილისმა ქვეყანაში. ესე უნდა იქმნას!.. ესეა განგებული!

- მაშინაც, თუ გული არ მისწევს კაცს მისკენ, ვისაც მისთვის ასახელებენ?

- მაშინაც! კერძო ადამიანის ცხოვრებაში შეცდომა მხოლოდ მისთვის არის სავნებელი, აქ კი მთელი ხალხისთვის ავს ნაყოფს გამოიღებს იგი შეცდომა. თვითეული ნაბიჯი სახელმწიფო ყოფისა გონების გრდემლზედ უნდა იჭედებოდეს ფიქრთა უროთი, გული უნდა ჰმორჩილებდეს ჰაზრის ბრძანებას.

- ყოველი ჩემი ქვეშევრდომი უბედნიერესი ყოფილა ჩემზედ, თავისუფალი.

- რა არის ბედნიერება? უამრავი სურვილია ჩანერგილი ადამიანის სულში და ვინ იტყვის, რომელ ამ ნდომათაგანის ასრულება იქნება უფრო საბედისწერო მისთვის. მიენდე განგებას: ცოლ-ქმრობის საქმე ზეცას კეთდება.

- ადვილად იტყვის ენა: ზეცას მიანდე შენი გულისთქმა! გონება უკარნახებს გულს, ცივად მსჯელი გონება, მაგრამ განა გულს შეუძლიან უთქმელად გაჰყვეს ჰაზრების ხმასა? როგორ შეუძლიან დაწყნარდეს გული, აჰყვეს სხვისაგან ნაჩვენებ კვალსა, როდესაც ჰღელავს იგი, ბობოქრობს საზარლად და ეხეთქება კლდოვან ნაპირებს, რომ გააპოს იგი, ან დაიშალოს, შხეფად დაიმსხვრეს. დაიმორჩილე გული და დააწყნარე! ეს ხომ სასწაული იქნება.

- მაინც უნდა დაიმორჩილო! თუ ვერ ძალგიძს იყო მბრძანებელი შენის, თავისა ვერ შესძლო ქვეყნისაც ბრძანებულობა, ბრძნულად წარმართვა.

დაემორჩილა აშოტი. დასთმო გულისთქმა. გაჰყვა გონებას. გულსა ჰსურდა თითონაც ედღესასწაულნა ეს აღვსების დღე და ვერ შესძლო: არ გრძნობდა აღტყინებას, არც თუ სიხარულს; გრილი იყო იგი, შორიდან მაყურებელი.

- მაშ ვინა გსურს, გულო საწყალო, ვინ გიხარიან?

- არავინ ჯერეთ. არც ეს გურანდუხტ!

ჯერ არ განეცადა აშოტს ნამდვილი სიყვარული, უჩრდილო ტრფობის ფრთა არ გაეკრა შესაკრებელისათვის მისთა გრძნობათა. იცოდა კი, დადგებოდა ესეთი წამი.

- ადამიანის გული ერთხელ უსათუოდ აყვავდება, სიყვარულის სხივი დაჰკრავს მას გაზაფხულის მზესავით და ის ააყვავებს, დაამშვენებს, აასუნნელებს. თუ არა, მახინჯია იგი გული! - უთხრა მას ბრძენმა.

ჯერ არ აყვავებულიყო ჭაბუკის გული; მახინჯიც არ იყო იგი. სწამდა აშოტს, ტურფა ყვავილი გადაიფურჩქნებოდა მის გრძნობათა სალაროში. მაინც მისცა ნიშანი გურანდუხტს. ხელმა მისცა იგი ნიშანი, გულს მონაწილეობა არ მიუღია ამ მოქმედებაში, ის კიდეც ეწინააღმდეგებოდა ამ მოძრაობას, იბრძოდა უღონოქმნილი. ანგარიშმა თუ მოსაზრებამ თავისი გაიტანეს. მართლად და ჭკვიანად მოეწყო ყოველივე. ვინ იტყვის დიდებული დედოფლის აუგს, შეგნებული დედის, სარისტიან დიასახლისის ძვირს! ღირსეული დედოფალი დიდებული მეფისა!

ჯერ არ გასწონოდა აშოტის გულს ისარი სიყვარულისა წვერგამახული, ტრფობის მაგვარი გრძნობა კი გამოცდილი ჰქონდა, სიყვარულის რამ ანარეკლი. გაახსენდა მას პატარა ეკა! თვისი წაწალი; მისი ალერსი, მისი ღიმილი, მისი ტიტინი გულუბრყვილო, ოდეს იპოვიდნენ დროს განმარტოებისას. იად მოეჩვენა ქესკუმი ქალი თვის ცხოვრების უყვავილო ბიამანზედ. საიდუმლოდ იყო მოწყობილი მათი ერთობა, თვით ქვესკნელმხედვნიც ვერ იტყოდნენ დანამდვილებით. იქ იყო ისიც, ქორწილის ზეიმში, სეფექალთა შორის ლხინობდა გულდაკოდილი. დიდი გმირობა სჭიროდა, არ დაემჩნია გულის იარა. უცხო ვერას შეატყობდა, აშოტმა იცოდა, რა ძნელი იყო ცქრიალასათვის ეს ყველასათვის სამხიარულო წამები. ჰაი, ჰაი იცოდა! მით უფრო მძიმე იყო ნარნარისათვის ტვირთის ატანა, რომ სხვა სტუმრებისავით პირვარდი უნდა ჰფენოდა იმასაც, სიხარულის ამსახველი ღიმილ-სიცილი. არ შეეძლო არ ყოფილიყო იქ, სადაც ყველა დიდკაცთა ქალები იყვნენ შეკრებილნი. აშოტმა დაინახა ეკა მაშინ, როცა დედოფალს ხელი უპყრა და გვერდით დაისვა. ნახა აშოტმა ეკას თვალთაგან ნაკვესი ცეცხლი მისკენ ნატყორცნი. ტანჯვის ნაპერწკალი იყო ის და გაუწვა გული ჭაბუკს, როგორც რამ შანთმა შორით ნასროლმა.

- შემებრალა პატარა, გული მეტკინა. რა ფასი ჰქონდა ჩემს შეცოდებას?! მონანი ვიყავით უმძლეს გარემოებათა მეც... და ისიც. უნდა დავმორჩილებოდით. დავმორჩილდით! გულს სრედ ატყვია იგი განცდილი, ჩემსა და მის გულს.

თვალთ წინ წარმოუდგა განმარტოვებული სამეფო გალიაკი და სარეცელი. მოწიწებით შეიყვანეს მასთან გურანდუხტ; გახადეს საგვირგვინო ტანთსაცმელი; შეხსნეს სამკაული. ამბრის სუნი მოეკმია ლამაზ სავანეს. მძიმე ფარჩიდან ძლივს გაანთავისუფლეს ნორჩი ტანი. კრთოდა ქალი. მოპარვით თუ შეხედავდა ქმარს: არ იცნობდა იგი მას. ეშხიანი იყო, თითქოს ლამაზი. ცოტა ჭარბად დაჰრთოდა ნივთიერება მის ქორფა სხეულს, მძიმე ნივთიერება მომუქო. ჯვარდაწერილი მაინც უცხო იყო მისთვის: გულის გარეშე იდგა, სულისგან ჯერეთ შეუთვისებელ-შეუფასებელი, არაბედენა. რაინდულად მოეპყრო ვაჟკაცი ახალს სულს, პატივი სცა მის კდემამოსილებას, უკბილო ღრჭენით არ შემოხსნა ნათელი უმანკოებისა. დაუმადლა ქალმა ქმარს ქცევა ნარნარი, პატივის დამსახველი ზნეი ლამაზი.

- ნადიმი იყო მთელი კვირა. უჩრდილო ზეიმი შეუზღუდავი. გულწრფელად ვიშვებდი მეც, ვიხარებდი. ვნებაც შემიმსო მეუღლესთან სიამემ. მერმე, შემდეგში ისევ ააჩნდა გულს ნაკლი რაღაც. არც როდის არ იყო კრული გული სავსებით სავსე. ისევ დაეძებს იგი თავის ნამდვილ ხვედრსა; ჯერეც დაეძებს, ეხლაც, როს უკვე დავლიენ დღენი სიჭაბუკისა. შავი მიწა თუ გააძღობს კაცის გულს ედემის მძებნელს.

- სწრაფად განქრა გურანდუხტ-საყვარელი, დარჩა დედა და დედოფალი. ჩემს გულს კი სატრფო სწყუროდა, ჩემი გული კი საყვარელს ეძებდა, მისთვის ღონობდა. ამაოდ ეძებდა და ღონობდა! ბევრი თურმე ისე განვლის ცხოვრების წუთებს, თვალსაც ვერ მოჰკრავს თავის სულისდგმას. განგება სახიერი ყველას შეუქმნის ტოლს, ბოროტი ბნელი არ შეახვედრებს, სხვასთან წარგზავნის, სხვას მიუტოლებს. მეც იმათ შორის!.. კმარა! რაღა დროსია ამაზე ფიქრი?!

- ბედნიერია გურანდუხტ, კმაყოფილი: არაფერს ამისთანას ის არ გრძნობს. დაჰვიწყებია სხვა ყველაფერი, იცის მხოლოდ, რომ დედაა და დედოფალი. თითქო არ ახსოვს, რომ თანაც ქალია, სახლის თაიგული, სიამის ნექტართა მადინებელი, ლბილ გრძნობათა საუნჯე ფასდაუდებელი.

- არაკეთილ არს კაცისთვის ყოფად მარტო!

- ვაი, რომ ბევრჯერ კეთილ არს კაცისათვის ყოფად მარტო, სანამ ერთად ისეთ მეუღლესთან, რომლის მყინვარ გულიდან განდევნილია ნასახიც სიყვარულისა...

დაიღალა აშოტი, მოგონებამ დაღალა იგი, - მძიმე სურათები დაუსახა წარსულიდან, დაქანცა სულით. შვების მაგივრად ტანჯვა განაცდევინა, ნექტარის სანაცვლოდ აგემა უგემურობა. შესწყვიტა აშოტმა ოცნება; შეჩერდა მის გულში გრძნობათა დენა; შეეყინა გონებაში ჰაზრთა ნავარდი. მოეშვა ტანიც, მიელულა თვალები; მოდუნებული ხელი მძიმედ დააწვა მუთაქას. გარინდებული იყო, ცხოვრების საკითხებიდან წამოცალიერებული. უჩინარმა ხელმა გადასწია მძიმე ფარდაგი კარისა და ფართე გზა მისცა დედოფალს.

- სანადიროდ მიდიხარ, აშოტ, უფრო კი სანაპიროდ, მტერთან საომრად. სხვამ ჩემზედ უკეთ იცის შენი გულისთქმა, თუნდაც იმ კრავმა.

- ჩემი გულისთქმა მხოლოდ მე ვიცი.

- კარგი! მაგრამ შეიძლება გვიან დაბრუნდე ნადიმ-ნადირობიდან, აქ კი რამდენი საქმე გვიძს წინ საჩქარო, აუცილებელი. საშურია ვედრებაც ანასტასიასი, დედათა სავანის წინამძღვარისა.

- სთქვი, გავბჭოთ; ვბრძანოთ შესრულება. იცი, არ ვეწინააღმდეგები შენს სასიკეთო სურვილებს.

- შეიძლება, აქ ხელი შეგვიშალონ, ვინმე გეახლოსთ. სჯობს, განვმარტოვდეთ ჩემს სავანეში.

- ინებე!

ქალმა ხელი გაუწოდა ქმარს და მაცდურად შეხედა თითქო ნდომით მორღვეულ თვალებით. ქმარმა გულს მიიკრა გაწვდილი ხელი და აეტოლა. ნელის ნაბიჯით გაემართნენ გალიაკისკენ. წყნარად მუსაიფობდნენ. მძიმე მოჩანდა დედოფალი, მეტად ნივთიერი. რყევით მიდიოდა მტკიცედ მავალ ვაჟკაცის გვერდზედ.

ხელმწიფე ბედნიერი რომ მუქ ფიქრების მორევში შეცურებულიყო და უკმაყოფილების ნიავქარისთვის აეყოლებინა თავისი იდუმალი ზრახვანი, ერთს პატარა ოჯახში ზღაპრულად მოუთხრობდნენ მის განთქმულ ქველობას, შორსმჭვრეტელობას, მძლეთა-მძლეობას, ბუმბერაზობას. შარავანდედითა ჰმოსავდნენ მას, ბედნიერს შობილთ შორის; ინატრიდნენ მასთან ხლებას, მის გვერდით ბრძოლას. მხარდამხარ შრომას; მასთან სიცოცხლეს, მასთანვე სიკვდილს. იქ ზეკაცადა სწამდათ აშოტი, მაღლით ცხებულად, რომელთან მხოლოდ ყოფაც კი აკეთილშობილებდა ადამიანს, სულის სისრულეს აგრძნობინებდა.

ესე უყურებდა აშოტს ყველა მისი ქვეშევრდომიც. ოჯახებში არაკად მოუთხრობდნენ მის ნამოქმედარს საგმირო ამბებს, ბევრჯელ მართალს, ზოგჯერ გაზვიადებულს, ხან-ხან შეთხზილსაც. ეს ამბობა ახარებდა ხალხის გულს, ნუგეშს უნერგავდა მის საძნელო ყოფას. საჭიროც იყო აწ იმედები; როდესაც მძლავრი მტერი კარს ედგა ქართველს და ისწრაფოდა გაეტეხნა იგი, მიწად დაეხარნა მისი ყოფა, მთლადაც გაემტვერებინა მისი არსებობა და მის ნანგრევებზე დაეშენებინა სხვა მოდგმა, სხვა ხალხი, სხვა სჯული თუ მოქალაქობა. გრძნობდა ერი განწირულს თავის ყოფას და მით უფრო მეტის სასოებით შეჰყურებდა განგებისაგან მისდა მხსნელად მოვლინებულ მეფე ბუმბერაზს, რომლის ხმალი მტკიცე საფარველად გადაჰვლებოდა განსაცდელის კარს მიახლოვებულ ხალხს.

პატივით და სიყვარულით უბნობდნენ აშოტზედ იმ პატარა ოჯახში ახალგაზრდა ცოლ-ქმარი, რომელნი მოსხდომოდნენ კერას საამოს და ეტყოდნენ ერთმანეთს ლბილად თუ ტკბილად. ახლად შეუღლებულნი იყვნენ ეშხით შეკავშირებულნი. ვაჟკაცი შეყვითლებული იყო, გამხდარ-გამხდარი: დაეჭრათ იგი, მკერდს ლახვარი დაჰსობოდა, წვერს ფილტვებამდინ ეწივნა. ჭრილობა დიდი არ სჩანდა. ვაჟკაცი პირველ ხანებში სრულ ღონესვე გრძნობდა მკლავში. მალე მოურჩა იარა გარედგან, შიგნიდგან კი ისევა გრძნობდა ტკივილებს, წინანდელზე უფრო მეტადაც. თანდათან კიდეც დაძაბუნდა; სისუსტე ემატებოდა, ხორცსა ჰყრიდა, ხდებოდა. კიდეც ახველებდა. მეფის ექიმმა რამდენჯერმე ნახა ავადმყოფი, გასინჯა, წამლებიც შეუმზადა, მაგრამ ამაოდ; ავადმყოფობა თავს არ ანებებდა ჭაბუკს, თუმცა არც სწრაფად ვითარდებოდა. ნელ-ნელა ჰფქვავდა ძლიერ აგებულებას.

- ნამდვილი სასიამოვნო ამბავი შემოიტანე, ქალო! რახან ჩვენს მხარეს მობრძანდება მეფე სანადიროდ, უსათუოდ შემოივლის ჩემს სანახავად. ისეც ვუყვარდი ბატონს, ამხანაგივით ვყვანდი დალოცვილს და მას შემდეგ, რაც განსაცდელს გადავარჩინე პირდაპირ მეძმო. აღარ დამივიწყებს: აშოტი არასდროს არ ივიწყებს თუნდ მცირეოდენ სიკეთეს.

- რა დიდი უბედურება დატრიალდებოდა, თუ ღმერთს არ ენებებინა მაშინ შენის ხელით იმისი გადარჩენა და დახსნა!..

- დაიღუპებოდა მთელი ხალხი, მოისპობოდა სახელი საქართველოსი. მისი ბადალი კაცი არ მოიძებნება ეხლა ჩვენს ქვეყანაში, ხასანის ლაშქარი თან ჩვენ მოგვდევდა, თან სოფლებს იკლებდა და ანადგურებდა; ვისაც არ ჰხოცდა, ტყვედა ჰბორკავდა. ცეცხლის კვალით აღნიშნეს სარკინოზთ თვისი ძლევამოსილობის სადენი. მარჯვე ადგილებში ვუბრუნდებოდით, ვაყენებდით და ვაყოვნებდით, რომ დრო მიგვეცა ლტოლვილებისთვის დაწინაურებულიყვნენ. ერთ ამისთანა შებრძოლებაში კინაღამ იმსხვერპლეს მეფე და მეც დამჭრეს.

- ნეტა თუ რად უნდათ ურჯულოებს იმოდენი ტყვე?

- ზოგს მოისამსახურებენ, ცხოველივით ამუშავებენ, სხვებს გაჰყიდიან: ჩვენი ხალხი ძვირად ჰფასობს ყოველგან, ჩვენი ლამაზებით მათი დიდკაცობა შეავსებს თავის ჯალაბობებს, დაირიგებს ცოლად თუ ხასად.

- უწინამც დღე დაელიოთ იმ არაწმიდებს!

- შენც ტყვედ ჩაჰვარდებოდი, შე საწყალო. ჩვენი სახლ-კარი დაინგრეოდა, გადიბუგებოდა, მთელს ერს მონობის უღელი დააწვებოდა. სიკვდილი სჯობია მონობას!

- ოღონდაც! თავს მოვიკლავდი, ცოცხალი არავის დავნებდებოდი.

-კარგს იზამდი! ჩემი ცოლი რომელიმე ბინძურის მხევლად?! ჯავრით საფლავში გადავბრუნდებოდი, თვით სამოთხეში შეწრწუნდებოდა სული ჩემი! მერმე რომ იცოდე, რა საშინლად ამცირებენ გასასყიდად გაყვანილს: ბაზარში უდგათ ხელებშეკრული, მყიდველს შეუძლიან მთლად გაატიტვლოს, ისე გასინჯოს როგორ უნდა, ხელი ახლოს.

- დამიდგა თვალი! ბაზარში ხალხის წინ გააშიშვლონ ქალი?! - წარმოსთქვა ქალმა.

და სპეტაკ სახეზე კდემის ყაყაჩო გადაეშალა, თვალნი სხივოსანნი ძირს დაეხარა. ვაჟკაცს გული მოსტაცა ცოლის მორცხვმა სიმშვენიერემ და მიიზიდა იგი თვისკენ, ლოყა დაუკოცნა. ვაჰ, რომ ჭრილობას ღონისაგან დაეცალნა ძლიერი და ვეღარ შეეძლო თვისებურად აეტაცნა ქალი, ჰაერშივე გადაეკოცნა მისთვის სახე, ყელ-ყური, გულ-მკერდი თეთრი.

- მაინც ისე როგორ დაწინაურდა აშოტი ბრძოლის დროს, რომ გვერდზე მშველელი აღარავინ შერჩა შენს გარდა; განა შეიძლება მეფე ისე გასწირონ განსაცდელში?!

- შენ არ იცი, ჩემო კარგო, ვერც წარმოიდგენ, რამდენი შემთხვევითი მოქმედებაა ბრძოლის დროს, ბევრჯელ საკვირველი მოძრაობა. მის გვერდითაც, ზურგით, კერძოც ბევრნი ვიყავით მებრძოლნი, მაგრამ როცა თვალი შეასწრო, რომ იმათი ფალავანი მუსრს ავლებდა ჩვენებს, სწრაფად გააფრინა მისკენ მერანი და მოსწყდა ჩვენს ჯგუფს სწორედ იმ წუთს, როცა ჩვენც გასაჭირში ვიყავით: ორი მხრით გვერტყა მტრის რაზმი. მოვკარ თვალი განსაცდელს, ხმალი აუკარ ვიღაცას ხმალზედ და გავიკაფე გზა. დროზედ მივასწარ: ჩაბალახის საყბეური ჩამოსწყვეტოდა, მარცხენა ღაწვი ღია ჰქონდა შემაღლებული ხმლის წინ. მოვკვეთე მტერს მარჯვენა ხმლიანი.

- და მაშინ დაგჭრეს, შე საწყალო?

- მაშინ გამიარა ჩაჩქანში ჰოროლის წვერმა. ალბად ფილტვებამდის უწია. ჩემმა ლახტმა გამოასალმა წუთისოფელს შეჩვენებული.

- მაინც ისე ყოჩაღად როგორ შერჩი, რომ ცხენდაცხენ გამოხველი ბრძოლიდან?

- არც თუ ისეთი დიდი ტკივილი ვიგრძენ პირველში. მხოლოდ სისხლი ვნახე გადმომდინარე და გამოვბრუნდი ჭრილობის შესახვევად.

- იცი, ჩემო პატიკო, ხელმწიფეს რომ შევეგებენით ხერთვისს, მოახსენეს მას ჩემი ვინაობა და იმან ესე ბრძანა: იქ შენმა ქმარმა სიცოცხლე მიძღვნა და აქ შენ სუნნელოვანი თაიგული სიხარულისაო! დაიხარა, ბაღდადზე შემახო ბაგე, როცა მე მას ხელზედ ვემთხვიე.

- რაინდია აშოტი, ყოველი კეთილით შემკული. აკი გითხარი, იცის სიკეთის დახსომება. დარწმუნებული ვარ, უნახავს არ გაგვიშვებს, რახან აქეთ უნებებია წამობრძანება.

- ვითომ გვნახოს მეფე აშოტმა, ბრძანოს ჩვენს ქოხში შემობრუნება?!

- დარწმუნებული ვარ!

- რომ მართლა ასრულდეს შენი ოცნება, სად მივიღოთ? როგორ გავუმასპინძლდეთ?

- ნუ ზრუნავ, ჩემო კარგო, მაგაზედ: მის ლოგინად ხშირად მხოლოდ ნაბადია და ბალიშად უნაგირი. ომისა თუ ნადირობის დროს სულ ესე ატარებს ცხოვრებას. მთელს თავის ლაშქარში, ვგონებ, აშოტი არის ყველაზე ნაკლებად მომთხოვნი, მეტი იწროების ამტანი. მაინც რა გაფიქრებს: ოდაში მოვუსვენოთ, ფარჩის ლოგინი გავუშალოთ ჩვენი.

- თუ კი გაგვაბედნიერებს, რასაკვირველია, ვეცდებით ვუშოვოთ ყველაფერი, გაუჩენელი გავაჩინოთ.

- ეჰ, როდის იქნება, მეც კვლავ შევსძლო მისი თანხლება, მის გვერდით ბრძოლა თუ ბჭობა!..

- მალე იქნება, გენაცვალე! ექიმმა თქვა, ძალიან მაგარი აგებულობისაა და იმედი მაქვს, გადაიტანს ამ შიგნით ჭრილობასაო.

- ჭრილობა არ მაშინებს, არც თუ ტკივილი, - სთქვა დაღონებულმა და განაგრძო:

- კიდეც იქნება დრო, წამალი გამითბო და დამალევინო. იმ დღესაც ეწყინა ექიმს, დღეში სამ-სამჯერ უნდა მიგეღოვო წამალი, დანიშნულ დროზედ.

- მაშინ შენ თითონ გაჯიუტდი, აღარ მინდა, აღარ მიამებაო. მე ნირს არ შეგიშლი, თავს შემოგევლე!

წამოდგა, წავიდა წამლის მოსამზადებლად. ვაჟკაცმა ხარბი თვალი გააყოლა ოდნავ რხევით მიმავალ შუქურ ქალს უჩუმრად ამოიოხრა. მაღონებელ ფიქრებს მიეცა. ჰქონდა კიდეც საჯავრელ-სადარდებელი: რამდენი ხანი იყო, რაც დასჭრეს და ნაკოდი ადგილი შიგნიდან ისევ უსიამოვნოდა ზრზნიდა, შიგადაშიგ კიდეც სტკიოდა. უკან-უკან მიდიოდა კაცი. ღონეზედ ვეღარ მოვიდა, ვერც ფერზედ. ხველება დასჩემდა. სანთელივით ჩამოდნა დევივით ვაჟკაცი. დარდობდა მურაზით გაუმაძღარი. თავიც ენანებოდა, ცოლიც მთლად ახალგაზრდა. შუქია ხომ ყვავილივით ნაზი იყო და სათუთი, ცხოვრებაში გამოუცდელი, ბავშვივით გულუბრყვილო და კეთილი. როგორ იცხოვრებს იგი მის შემდეგ? როგორ აიტანს ქვრივ-ოხრობასა და გაჭირვებას?

- ქვრივ-ოხრობას?! ვინ დააყენებს დიდს ხანს ქვრივად მშვენიერ შუქურს?! ნუ მოჰკვდები, საბრალოვ, თორემ მალე მოამგლოვებენ შენს თავს მეტოქნი.

- ეეხ! ბალღი მაინც შეგვრჩენოდა: მაშინ დედა თავს დასდებდა მისთვის და აღარ იფიქრებდა გათხოვებაზედ ჩემს შემდეგ, - გაიფიქრა უღონო შურით გულშახუთვილმა.

და თვალთ ცრემლი მოადგა, ჯავრისაგან ნაწური თვალთა ნამი მწვავე და ძნელი.

ის იყო, წამალი დალია ავადმყოფმა და საუზმე მოსთხოვა ცოლს, რომ ხევიდან აღმოაჩნდა ჯგუფი მხედართა და გაემართა სოფლისაკენ.ცოლ-ქმარმა შენიშნა მგზავრები, მაგრამ მაგდენი ყურადღება არ არ მიუქცევია. ცხენოსნები მიუახლოვდნენ სოფელს; შეუხვიეს პაატაანთ ეზოსკენ. ცოლ-ქმარი მზერად გარდაიქცა. ნელის ნაბიჯით მიდიოდნენ მგზავრები, დინჯად. ერთი მათგანი დაწინაურებული იყო სხვები ოდნავ ჩამოშორებულნი მისდევდნენ. პატიკოს სახეზედ განცვიფრება აღიბეჭდა.

- ჰარიქა, ქალო, მეფე მობრძანდება თავის ამალით! წინ რომ მოდის, აშოტია ის.

- მართლა, ქა?! სწორედ მეფეა! - წარმოსთქვა ქალმა.

და დაფაცურდა. რაღაცა უნდა გაეკეთებინა, რამე ჰსურდა მოეგვარებინა, მაგრამ ამაოდ: ვერას ახერხებდა, უსაგნოდ ტრიალებდა, მიდი-მოდიოდა; თავსაფარს ისწორებდა ათრთოლებული ხელით. თითონ პაატა კი მარჯვედ დაჰხვდა დიდებულ სტუმრებს; უბრძანა ბიჭს, ჭიშკარი გაეღო სტუმრებისათვის და წარსდგა მათ წინ. აშოტი ცხენდაცხენ შემობრძანდა ეზოში; მერმე ჩამოხდა, ლაგამი გადაუგდო შინაყმას. სხვებიც დაქვეითდნენ. ერთ მათაგანს უნაგირის ტახზედ მოკლული შველი ჰქონდა ჩაკრული.

- ბატონი მეფე ადღეგრძელოს ღმერთმა! ბედნიერი ვარ, ვეღირსე შენს ნახვას ჩემს ჭერქვეშ. მოხვედ მშვიდობით!

- დამხვდი მშვიდობით! სანადიროდ ვიყავი და შამოვიარე: არ შემეძლო არ მენახა ჩემი ერთგული თანამბრძოლი ამაგდარი. როგორა ხარ? ნუთუ აქამდის არ მოგირჩა ჭრილობა, რომ ვისიამოვნო შენი ჩემთან ხლებით?!

- ჯერ ვერ განვიკურნე, ბატონო მეფევ. ერთ წამსაც არ დავყოფდი შინ, თუ კი ვიგრძნობდი ძალას შენთან ყოფნისას.

- გეტყობა ავადობა: ფერი დაგკარგვია. მე კი ვეჭვობდი, ვაი თუ ტკბილმა კერამ ხმალი დაავიწყა-მეთქი, - უბრძანა მეფემ და გაუღიმა.

- ხუმრობასა ბრძანებ. ბატონო, ჩვენისთანა ადამიანისათვის მოგეხსენება, ხმლის ფხაზედ უტკბესი არ მოიპოვება რა მთელ დუნიაზედ.

სახლის პატრონი და სტუმრები მიუახლოვდნენ აივანს. დიასახლისი არსად სჩანდა: კარებს უკან მიაბა იგი უძლეველმა რამ ძალამ, ფეხი ვერ გადმოადგმევინა ზღურბლზედ.

- ქალო, შუქიავ, გამოიხედე! ნახე, რა ბედნიერება გვეწვია, ვინ მობრძანდა ჩვენთან!

შუქურს სიამის შუქი ალიონად აჰფენოდა მდიდარ სახეზედ. რომ გადმოდგა კარებიდან ფეხი და ღიმილით მიეგება სტუმრებს, ახლად გახსნილ ვარდის სახედ მოეჩვენათ მათ იგი. განა ფარჩა ამშვენებდა შუქურ ვარსკვლავსა, ან გოჰარი პატიოსანი. არა! თითონ ბუნებას დაესხა იგი ველის ყვავილად, თავდახრილ კდემად, ნაზ შუქთა მფენად.

- მაშინ რომ მომილოცეს გამარჯვება, ხალხს შენ წამოეყვანე, ქალო, თვის მეთაურად. ღირსეულად აერჩივნე ერს: ის გამარჯვება ნახევრად შენს ქმარს ეკუთვნოდა, ამ ჩემს ერთგულ მეგობარს. იქნება არც კი გიამბო, რომ სიკვდილს გადამარჩინა. თავის ქველობაზედ ეს იშვიათად დასძრავს ენას.

- მითხრა, მიამბო. მაგრამ, ბატონო, განა საიშვიათო ღვაწლი იყო ის შენთვის ღირსსახსოვარი?! შენთვის ყველა თავს დასდებს, ჩვენო მეფევ მხსნელო! - მიუგო ქალმა აღტაცებით.

და შინ შეიწვია მეფეც, მისი მხლებელნიც. ქმარს მოეწონა შუქურის სიტყვა და ალერსით გადაავლო თვალი მის სახეს. სხვებმაც დაუმადლეს მას თქმა ჭკვიანი. საუბრიდან გამოირკვა, რომ მეფეს მოენადირნა მახლობელი არე, მერე დაენაწილებინა თავისი ხალხი და სხვადასხვა გზით გაეგზავნა ალგეთისაკენ. თვითონ? მარტო წამოსულიყო მცირე ამალით. აპირებდა დაღამებისას გზასვე გასდგომოდა. მარდად მოამზადეს სადილი. შველიც ააფეშხოვეს, მეფის ნანადირევი. დაფიქრებული სჩანდა აშოტი. ხანდისხან რინდდებოდა, არას ამბობდა, თითქო ვეღარც სხვის ნათქვამი ესმოდა. მასპინძელმა შენიშნა ეს და შეწუხდა: შეეფიქრა, ჩვენ ხომ არ ვართ უნებლიეთი მიზეზი ბატონის შეჭირვებისაო. სადილი უკვე თავდებოდა, როცა მეფემ მიჰმართა პაატას:

- მწყინს, ჯერეთ ჯანსაღად არ ხარ, არ შეგიძლიან ჩემთან წამოსვლა: თითო შენისთანა ერთგული თითო რაზმად მიღირს ეხლა.

- მე ვინ ვარ, მაგას მიბრძანებ?! მეც გულს მაკლია, თან ვერ გახლავარ ნადირობის ჟამს, თუმცა ომში უფრო გამეხარდებოდა შენს გვერდზედ ყოფნა. ბრძოლის ველზედ იყო ჩემი ლხენა, კერას მიმჯაჭვა ამ ავადობამ.

- იცი, ომი შენი აღვსებაა და მისთვის გეტყვი: ეს ნადირობა მხოლოდ მოგონილია. სხვადასხვა ბილიკებით ლაშქარი მიეშურება მტკვრის ველისაკენ: მეც მთა-მთა წავალ ამაღამ იქით.

- უგრძნობლად აპირებ თავდასხმას აგარიანებზედ?

- ნამდვილ! დაივანეს ეხლა სარკინოზთ. გაიგეს, აშოტი სანადიროდ წავიდა, თვით აფხაზეთის სამზღვრებამდის აპირობსო სვლას და დაწყნარდნენ. ეხლა მთელი მათი ურდოები მტკვრის პირს არიან ჩასულნი საზამთროდ, გაშლითა სდგანან, ხალვათად. მსწრაფლ ჩამოვუქროლებ მათ ბანაკებს, მიწასთან გავასწორებ. სანამ თავს მოეგებიან და ჯარს დასძრავენ, ჩვენ ისევ აქ ვიქნებით სამშვიდობოში.

- ვაი თუ გიგრძნონ, ბატონო, და მზირად ჩაგისხდნენ, გზები მოგიჭრან.

- არა! არავინ იცის ეს ჩემი განზრახვა გარდა უფროს სარდლებისა. ნამდვილ ვიცი, სარკინოზნი უზრუნველად სდგანან, ზაფხულისათვის აპირობენ დიდ ლაშქრობას. ეხლა, პაატ ჩემო, შენ გეტყვი ამას, რადგან ამიერიდან ერთ უფროს სარდალთაგანი ხარ ჩემის ლაშქრისა. გიბრძანებ ამას: აწ შენგან აღარ უნდა იყოს დაფარული არც ერთი სამხედრო დაწყებილება.

გამხიარულებულმა პაატამ მადლობა მოახსენა მეფეს წყალობისათვის. მხლებლებმა უნებურად შეხედეს შუქურს, რომელიც იქ იყო, როცა მეფემ სთქვა სამხედრო საიდუმლო. აშოტი მიხვდა მათ ჰაზრს და განაგრძო:

- ეს ჩვენი დიასახლისი ჩვენზედ მეტად არის განმსჭვალული გამარჯვების სურვილით და ცოდვა იქმნება მისგან დავფაროთ ჩვენი განზრახვა.

- ღირსეული მეუღლეა ღირსეულის მამულიშვილისა! - დასძინა როსტომმა.

უფრო აღელდა პაატა მეფის ამგვარ თქმაზე. კვლავ მადლი გარდაუხადა. მხოლოდ იმის სინანულში იყო, რომ არ შეეძლო იმ წამს ჰხლებოდა მას, სათავეში ჩასდგომოდა თავის ჯარს და გამარჯვებისაკენ წარემართნა მისი სვლა. შუქურის სახეზედ აღტაცება არ მოშლილიყო მას აქეთ, როცა აშოტი შეფარებოდა მათ ჭერს. ეხლა იგი აღტაცება უსიტყვო ღაღადებად გარდაიქმნა, უხმო თაყვანისცემად უებრო ვაჟკაცისადმი და ეს ლოცვა გამოკრთოდა სასოებით აბყრობილ მის თვალებში, ისახებოდა მის ღაწვებზედ ანთებულ სიხარულის ალში, იმ უნებლიეთ ღიმილში, რომელიც ოდნავ აპობდა მარჯნის ტუჩ-ბაგეს, ტურფად განიზიდებოდა ორსავე მხარეს და სხივად ჩაეშვებოდა ნექტართა ლამაზ საგუბრებში, ქალს რომ უღრმავდებოდა ორივ ლოყაზედ.

- იმ ნექტართა საგუბრების დაწაფება სიცოცხლეს შესძენს ადამიანს და პატიკოს რა დაჰმართნია, ვერ ამოუწოვნია იქიდან სიმრთელის ძალა?!

- აი მეუღლე! ამისთანა ცოლის მყოლ ვაჟკაცს თმა არ გაუთეთრდება, - გაიფიქრა აშოტმა.

და მიჰმართა პაატას:

- ეხლა ვერ წაგიყვან თან, მეორედ გალაშქრებაზედ კი ისე ფეხსაც არ გავსდგავ, თუ შენ არ მეყოლები იქ. მოწამლული ყოფილა შუბის წვერი, რომ აქამდისინ გამოგყვა ნაკვეთის ნალი.

- სწორედ მოწამლული ყოფილა, რომ ჩემი აგებულობა მაგარი და შენის ექიმის უებარი წამლობა ჯერაც ვერ დაჰრევიან ჭრილობას.

- ეხლა იმედია, მეფის წყალობა და მადლიანი თქმა ერთი-ათად აქცევს შენს ღონეს თუ გამძლეობას, - დასძინა ელიზბარმა

- ექიმი ძალიან მაიმედებს. ეს თქვენი მხევალიც ხელს მიწყობს და უკლებლივ ასრულებს მკურნალის დავალებას.

მხევალი შუქური კი მეშვიდე ცამდის იყო აღტაცებული მეფე-ვაჟკაცის ესეთი მზრუნველობით, მისი გულკეთილობით, მისგან მათდამი მიმართული სათნო სურვილებით. ვერ გაეგო, როგორ თავსდებოდნენ აშოტ მეფეში ბუმბერაზული შემმართებლობა, გაუტეხელი იერი ვაჟკაცისა, მტერთა მმუსრავი ძალა მძვინვარე, და ლბილი სათნოება, ნაზი გულჩვილობა, სუნნელოვანი გრძნობა კეთილმყოფელი.

- ბედნიერია ამისი მეუღლე: დედოფალი განდიდებული, თანამემცხედრე გულნათელი ქმრისა, ცხოვრების თანამგზავრი ყოვლადსრულ ბუმბერაზისა! - შეჰნატრა ქალმა შორმყოფ გურანდუხტს.

და შენატვრაზედ ვნების რამ სითბომ დაუარა ტანში, გააღვია ის, გააღაღანა, ვითა ყვავილი სხივთა ალერსმა. არ იცოდა გულკეთილმა, რა იშვიათადს ივანებს სახლში კმაყოფილება, რომ წყნარის შუქით ააციაგოს წმიდა კერია და სიამის ღიმი ჰფინოს თუნდ საწყალ ოჯახს.

მიირთვა მეფემ სადილი. მოისვენა. სიამოვნებით გაატარა მთელი დღე. მზის ჩასვლისას ბრძანა აღკაზმვა ცხენებისა. გამოეთხოვა მასპინძლებს. ისე მოაფრინდა ტაიჭს, თითქოს ხელიც არაფერს დაადო. მსუბუქად ისხდნენ მხედარნი, წერწეტად. აშოტი ცოტა წინ მიდიოდა.

გაჰყურებდნენ მეუღლენი მიმავალთ. აშოტი უფრო მოსული ჩანდა, მისი რაშიც უფრო ტანიანი. შუქურის თვალში თანდათან ემატა აშოტს სიდიდე, მანძილმა ვერ დალია იგი, ვერც თუ დაამცრო; უფროც შეამაღლა. მიეფარნენ მგზავრები, წამოხრილმა ბორცვმა დაჰფარა იგი თვალთაგან. ქალის ოცნების თვალი მაინც ჰხედავდა აშოტს, ცხადად არჩევდა. უფრო გადიდებულიყო მხედარი, ამირანის ოდენა გამხდარიყო, მისი ტაიჭი ექვს ფეხიან რაშად გარდაქმნილიყო. შავს ღრუბელს კი არა ჰგვანდა ბუმბერაზი, საავდროდ გამზადებულს; სხივოსან მებრძოლს ემზგავსებოდა, ზეშთა დასთაგან განცალკევებულს, ქვეყნად მოვლინებულს კაცთა ნათესავის მომხმარ-მაშველად, ბნელისა ძალთა დამამხობლად, ადამიანისათვის სიხარულის მომტან არსებად; შუქურის გულის გამათბობელად, მის მეფედ საესავოდ, მის სამუდამო მბრძანებლად ცხოვრებაში, ორსავ ცხოვრებაში.

- შევიდეთ, ქალო, სახლში! ბევრიც რომ ვუყუროთ მის გზას, ეხლა ვეღარ დავინახვთ იმ დიდებულს შობილთა შორის, ზეცით კურთხეულს.

- ოღონდაც რომ დიდებულს და კურთხეულს! ნათელ რამ ჩვენებად გაიარა დალოცვილმა ჩვენ სახლში და ჩვენ ეზოზედ. იმედის სხივი დასტოვა ჩვენ დაღონებულ ყოფაში, აწ დიდებულო სარდალო ჩვენის ლაშქრისა! - მიუგო შუქურმა

და იქვე მოეხვია თავის ქმარს, შიგ ტუჩებში აკოცა. ალერსის გუნებაზედ დამდგარიყო ლამაზი, ვეღარ მოჰრეოდა სურვილს კოცნისას.

- ვის ეკუთვნოდა ეშხიანი კოცნა იგი მშვენიერისა, საყვარელ მეუღლეს დაავადებულს, თუ მიმავალ ბუმბერაზს, ძლიერების შარავანდედით შუბლ-გაშუქებულს?

გაიღო თეთრი კლდე

გამოვიდა თეთრი რაში,

ზედ იჯდა თეთრი მხედარი

მოჰქონდა თეთრი სიხარული...

გაახსენდა ქალს შელოცვის სიტყვები და იმ თილისმა სიტყვებმა ხორცი შეისხეს მისთვის, იგი სიტყვები მიდ-მოდიოდნენ მის ოცნებაში აშოტის სახით, მიმოჰქროდნენ მის სპეტაკ სულში. თეთრ სიხარულს მიმოაფრქვევდნენ მის საწყალ გულში. ჯადოსნური თვისებისა იყო თეთრი იგი სიხარული: სპეტაკ სითბოს აშუქებდა მთელ არსებაში, თეთრად ადნობდა თვით ნასახსაც შავის დარდისა გულის კუნჭულებშიც, ვით გაზაფხულის მღიმარე სხივი ადნობს დრომოჭმულ თოვლს გასაქარწყლებელს.

წავიდა აშოტი, დაადგა თავის მოწოდების გზას: განგებისაგან მოვლენილი იყო ის გუშაგად ღვთივ-კურთხეულის საქართველოსი, მხსნელად ხალხისა მტრისაგან ცეცხლად აღტყინებულისა, ლომივით განძვინებულისა. ზეცის მიერ მას ებარა ამ ერის ყოფა, მეუფის წინ ის იყო მის სიმრთელეზედ პასუხისმგებელი, მის აღორძინების თავმდები, და მიისწრაფვიდა იგი მოწოდების აღსასრულებლად.

ხალხიც მოუთმენლად ელოდა თავის წინამძღვარს;იარაღით ხელში გაჰყოლოდა მის მქუხარ ხმას დაიმედებული, რომ მტერი აღიგვებოდა პირისაგან ქართველთა ქვეყნისა, რაკი მათ ხელმძღვანელობდა იმისთანა რაინდი უნაკლულო; ამოწყდებოდა მტერი, რომელს გაებედნა და გადმოელახნა მზღვრები საქართველოსი, წმინდა ნიადაგზედ დაედგა ფეხი თვისი უწმინდური!

წავიდა აშოტი, მაგრამ სამუდამოდ დარჩა მისი აჩრდილი პატიკოს სახლში: მარად სასაუბრო შეიქმნა ის მეუღლეთათვის, მარად საოცნებო. ფრთანამზნევი არწივი იყო ეხლა. შორიდან ჰხედავდა საბრძოლველად მიმავალ თავის მოძმეებს, ესმოდა მათი ყივილ-ხივილი, უნდოდა მათთან ცაში ნავარდი, მაგრამ ფრთა არ ემორჩილებოდა მძლედ გასაშლელად, საწყალი ფრთა, ისრით განგმირული.

- არა უშავს რა, ჩემო კარგო! მეც მალე მოვრჩები, შევუერთდები მათ. რა სამკაულს მოგიტან დავლად! ჩემეულით დაგიმშვენო თლილი თითები, ბროლის ყელ-ყური. მიყვარხარ! პირველად რომ გნახე პონტის პირას, ხომ შეგითვისე; ეხლა უფრო ძლიერად გეტრფი: შენი ვარ და გიყვარვარ. ერთმანეთისანი ვართ და გვიყვარს ერთმანეთი.

წავიდა აშოტი, მთელ სოფელში დარჩა მისი აჩრდილი. იგი მისი შუქი დადიოდა სახლიდან სახლში, აუბნებდა ყველას თავისზედ: თავის სიქველეზედ, დიდებულ მოქმედებაზედ, მამობრივ მზრუნველობაზედ, შორსგამჭვრეტელობაზედ, აზრიან სარისტიანობაზედ. იმ სოფელშიც, მთელ შავშეთ-კლარჯეთშიც, სრულიად საქართველოშიც აშოტი იყო პირველი სასაუბრო საგანი. მისკენ ჰქონდათ ქართველებს მიქცეული თვალი მსასობელი, ის დაესახათ მათ გზისმაჩვენებელ ვარსკვლავად წყვდიად ღამეში თვისის ყოფისა, როს ხილულად თუ ფარულად აზვირთებულიყო მასზედ მტერი მძვინვარე.

საარაკოც იყო უნარი აშოტის მოქმედებისა, რომელი განავითარა მან დღიდან შავშეთში თვისის შემოსვლისა. რაკი მტრის თავდასხმისაგან უზრუნველ-ჰყო ეს მხარე, მიჰყო ხელი ქვეყნის შენებას და არ დაზოგა არც თვისი შრომა, არც სხვათა ძალა, არც თუ ხაზინა სამეფო, რომელიც ეხლა შევსებულ იყო გამარჯვებულ ომებში მოპოვებულ სიმდიდრით და ბიზანტიიდან მოსულ უხვ დახმარებით. შავშეთ-კლარჯეთი და მისი მოსამზღვრე მხარეები კი ძლიერ იყო მაშინ აოხრებული. უშენებული იყო იგი გარეშე მცირედთა სოფელთა. ეს გადარჩენილი სოფლებიც დაკნინებულიყვნენ მცხოვრებთა რიცხვით თუ ქონებით. წინათ მტერი მოსვენებას არ აძლევდა მათ, ტყვეობისა და გაძარცვის შიში ჰქონდათ მარად. ამ ქვეყნის აოხრება პირველად მაშინ მოხდა, ოდეს ყრუმან ბაღდადელმა შემუსრა ყოველნი ციხენი მის ქვეყნისანი, მოვლო შავშეთი და ღადო, მოსწო ცეცხლით დაბა-სოფელნი, იავარჰყო საქონელი და სარჩენელი; მოსპო ერი პირთა მახვილისათა და ტყვეჰყო ტყვეობითა უსასტიკესითა. გადარჩნენ მხოლოდ გარდახვეწილნი, ტყე-ღრეში და ქვაბთა შიგან მალულ-ფარულნი. კაცთა აღხოცვას მოჰყვა განსაცვიფრებელი სიმრავლე ნადირთა. მგელი და დათვი ეგზომ უშიშარ იქმნეს, რომელ დღისით შევიდიან სოფელს. ესდენ აოხრებული მხარე დაჰხვდა აშოტს. გაუტეხელი ძალით შეებრძოლა იგი ყოველ ამ უბედურებას. სძლია კიდეც სულ მცირედ ხანში. რომელნიმე სოფელნი მოიყიდნა საფასითა და აღავსო ხალხითა. მრავალი მოოხრებული ციხე-ქალაქი აღაშენა. უზრუნველჰყო ხალხი. განამტკიცა და ააყვავა მისი ცხოვრება.

გარემოებებმაც ძლიერ შეუწყეს ხელი აშოტ კურაპალატს ქვეყნის განმთავნებაში თუ განმტკიცებაში. ეს ის დრო იყო, როდესაც არაბეთიდან აღმომხდარი ახალი მთვარე მძლედ შეებრძოლა გოლგოთაზედ აღმართულ ჯვარს სხივთამფენელს, რომელი აწ შარავანდედითა ჰმოსავდა დიდ ბიზანტიის სახელმწიფო გუმბათს, ქრისტიანობის ფუძეს უმთავრესს. გამოცდილი სახელმწიფო გონება, ისტორიის მსვლელობით განსწავლილ-დაბრძნობილი, ნათლადა ჰხედავდა, ეს ომი გარდამავალი არ იყო, არც ჟამიერი: ეს იყო ბრძოლა საბედისწერო, რომელი უნდა დამთავრებულიყო ერთ-ერთის გატეხით, განადგურებით.

წინათ რომ სპარსეთი დაუცხრომლად ებრძოდა საბერძნეთს, ეხლაც იგივე დაუძინებელი მტრობა განეგრძობოდა, მხოლოდ სხვადასხვა მოდგმის ხალხთა შეჭიდებ-შერკინებას ნიადაგ დასდებოდა სჯულთა შეჯიბრება და სპარსთა ნაცვლად მებრძოლ აზიას სათავეში ჩასდგომოდა უდაბნოში ნაწრთობი არაბი, მზის შვილი ფიცხელი, უფრო მღელვარე. ღიმილით და სიმღერით შეაგებებდა ის თვის სპილენძ გულ-მკერდს სასიკვდინოდ მისდა მიმართულს მახვილს. რა დააღონებდა ბალღობიდანვე ბრძოლის ცეცხლს ნაჩვევ ვაჟკაცს?! თუ მახვილით მოკვდებოდა სჯულის გულისთვის, წილად განცხრომა ჰხვდებოდა იქ, ყოვლად ძლიერისაგან განმზადებულ სავანეში, სად პირმხიარულად მიიღებდა მას უდიდესი წინასწარმეტყველი ზეშთა მეუფისა, შობილთა შორის პირველი, ღმერთშემოსილი. იქ, იმქვეყნიურ წალკოტებში, ისე იბრწყინვებდნენ მისი ჭრილობები, როგორც რამ თვალნი პატიოსანნი, ის ჭრილობები შეიქმნებოდნენ საუკეთესო სამკაულად გულად ვაჟისა, მისკენ მარად მიმზიდველნი სიამისა თუ მშვენებისა.

მაგრამ ეს ლამაზი მომავალი მათთვის მაინც შორეული იყო, შემდეგ საგრძნობი იმ მახლობელ სიკეთის შედარებით, რომელს ისინი ესწრაფებოდნინ მაშინ ცხოვრებაშივე: ბრძოლაში გაწაფულთ მხოლოდ მახვილის მოწვდა დაესახათ ვაჟკაცის საფერ მოქმედებად, ერთადერთ საპატიო გზად ცხოვრებისა და ეს გზა სახალისო იყო მათთვის და სასარგებლო. მათ ბრძოლა ჰქონდათ ცხოვრების სინოყივრით გამთქვინებულ და განაზებულ ხალხთან, მომჭირნეობას თუ ამტანობას გადაჩვეულთან; კეკლუცობისაკენ დახრილ ქუდოსნებთან, რომელთათვის ჭრილობა აღარ იყო სამკაული სახისა, ხმლის ნაკვალი თუ ისრის ნასახი სიმახინჯეღა იყო ძნელასატანი. ასეთი ვაჟკაცები როგორ შესძლებდნენ პირისპირ ბრძოლას შოლტივით მოქნილ სხარტ აგარიანებთან?! ისინი მოსდგომოდნენ ბიზანტიელთა მდიდარ დაბა-ქალაქებს, სადაც განვითარებულ შრომას ბევრი შეეკრიბა ოქრო თუ ვერცხლი, თვალ-მარგალიტი თუ ფარჩეულობა; ხვასტაგი, ჯოგი, ნუზლა ურიცხვი და... და ქალნი მშვენიერნი, ფუფუნებაში ნაზად აღზრდილნი, სიამეთა ფიალანი ნექტარით სავსენი. ყველა ნაბიჯის წადგმა საზეიმო მოძრაობა იყო მათთვის საქორწინოდ მოწყობილ სავსე სეფისკენ. რად შედრკებოდნენ წვრთნილნი მებრძოლნი, რად დაიწევდნენ, უკუდგებოდნენ?!

ამ მიმზიდველ სანუკვარობას აძლიერებდა მღელვარე თავმოყვარება ახლად აზვირთებულ ხალხისა, რომელი შეენივთებინა მის წიაღში აღმოჩენილ ზეკაცს ფერადებისაგან შეთხზილ ახალ მოძღვრებით, ჩაებერნა თაიგულად შეკონილ თემებისთვის სული ძლიერი, ჩაენერგნა ახლად აღორძინებულ ერისათვის უძლეველი მისწრაფება დიდებისადმი და დაერწმუნებინა, რომ იგი იყო ზეცისაგან მოწოდებული, გაეტანა კაცობრიობაში ახალი სიტყვა, ახალი გზები ცხოვრებისა, ახალი საძიებელნი სულისა.

მისდევდა არაბისტანი მწვანე ფარჩის დროშას ოქროცურვილს, გოჰარ შეყრილსა, ოქროს ბირთვით და სხივის ისრით დაგვირგვინებულს. სწამდა აღფრთოვანებულს, რომ იმ დროშას მიჰყავს იგი დიდებისაკენ, მის ჩრდილქვეშ წინა უძღვის მათ უძლეველი მოადგილე დიდებულის წინასწარმეტყველისა. ვინ შესძლოს წინააღუდგეს მათ ცეცხლის მახვილს?! ყველა მათგანი ჰხედავდა დროშის კალთაზედ ნათელ სასოებას: ბიზანტიისკენ! და მიდიოდა შეუპოვრად, შეუფერხებლივ. ივლიდაცა წინ, სულ წინ, მინამ არ აღბრწყინდებოდა აიასოფიოს გუმბათზედ მთვარე ახალი ჯვარისა ნაცვლად.

რა ჰქონდა ხელთ ამის ბადალი თუ სადარი განთქმულ ბიზანტიას გულგაფუყებულს? სრულებით არაფერი!

ის აღარ იყო აღფრთოვანებული სარწმუნოებრივი ცეცხლით. ქრისტიანობას უკვე გაევლო აღტყინების ხანი, მიეღო სახე უძრავი სჯულის დებაში, დაწმედილიყო კანონთ კრებებში, შემოეფარგლნა თვისი სამზღვრები. აღსრულებას-ღა მოითხოვდა აწ, მორჩილებას განაწესებდა.

კეთილ ცხოვრებას უზრუნველს დაეჩვილებინა ბიზანტიის ნებისყოფა, საგმირო საქმეთადმი მისი მისწრაფება. მათ მხოლოდ უნდოდათ ნებივრად ესარგებლათ იმ ნივთიერი კეთილით, რომელი შეძენილ ჰქონდათ, შექუჩებული, აღარ ისწრაფვიდნენ, გაეტანათ შორს თვისი ძალა მძლავრი, დაემონებინათ თვის ხალხოსნურ ჰაზრისათვის მეტი ერი თუ მეტი არე. ერთიღა ჰსურდათ: დაეცვათ სამზღვრები უცხო ძალთაგან, ეცხოვრათ მყუდროდ სავარდეეში.

ბიზანტიის სახელმწიფო წყობილება აღარ იყო მთლიან-უტეხი გარეგნობით ბრწყინავდა სახელი კეისრისა, მის გულს კი შეჰპაროდა სიყანდე. ეს იხატებოდა ტახტის რყევაში, იმპერატორთა ხშირს ცვალებაში, სახელმწიფო ღალატთა სიმრავლეში, დიდებულთა მოუსვენარ ვერაგობაში. ეს საფუძველ-შერყეული სახელმწიფო ვერ გაუძლებდა მასზედ მოზღვავებულ ძალას, უნდა დანგრეულიყო იგი მის წამრმღვნელ დენის წინაშე. ჰხედავდნენ ამას ყველაფერს თვითმპყრობელნი ბიზანტიისა და ცდილობდნენ მეტი დაბრკოლება აღმოეჩინათ არაბთა ძლევამოსილ მსვლელობისათვის, შორს დროისათვის გადაედვათ თვის სამეფოს შერყევა, დაშლა. ერთ ამგვარ სახსართაგანი იყო შექმნა პონტის ნაპირზედ მათ მომხრე სახელმწიფოებისა, რომელნი განაცალკევებდნენ არაბთა საბრძანებელს ბიზანტიიდან და თვით გულ-მკერდს მიუპყრობდნენ ბიზანტიელთა გასაგმირად შემაღლებულ ხმალს.

ამ მიზნით მოხდა ბაგრატიონთა ამაღლებაც საქართველოში. ქართველთა ცხოვრების გული ბაგრატიონთ დასავლეთისაკენ გასწიეს, ბიზანტიის სამზღვრებისაკენ, რომ განუყრელი კავშირი გამტკიცებულიყო მეტის სიახლოვითაც. ბერძენნი ვერ ენდობოდნენ ქართველხოსროიანთ: ამათი მისწრაფება სპარსეთისკენ იყო, საქართველოს ბუნებრივ მოკავშირისა. ჯერ კიდევ იყვნენ ქართლს ხოსროიანნი და ბაგრატიონთ მათი შიშითაც ეჭირათ იმპერატორთა მანტიის კალთა. ერისაც ეშინოდა სამეფო გვარს ახალს: ხალხს შეეძლო პირი ექმნა წინანდელ სამეფო გვარეულობისაკენ. მისთვის უალერსებდნენ ერს ბაგრატიონნი, ცდილობდნენ დაერწმუნებინათ, რომ მათი გამეფება საქართველოში თვით მეუფის ნებით მოხდა; მისთვისა ჰქონდა მათ არჩევას სასწაულებრივი სახე: ზეცით მოერთვა გვირგვინი სამეფო; ვრცელდება ხალხში თქმა:

- სანამ იგი ზეცით მონაღები გვირგვინი ედგმებათ თავს ბაგრატიონთ, რყევა ვერ შეეხება ქართველთა სამეფოს!

ღირსიც იყვნენ ბაგრატიონნი მეფობისა: ჩამომავალნი იყვნენ თვით ქრისტეს წინაპრისა, დავით წინასწარმეტყველისა, რომელსაც აღთქმული ჰქონდა სამეფო ტახტი უკუნისამდე. ეს ღირსეული გვარი ეხლა კიდეც შეეფერებოდა საქართველოს, მთელ წინააზიაში ერთადერთ სახელმწიფოს, რომელს ურყევლად დაეცვა სჯული ქრისტესი.

ბიზანტია ცდილობდა, არ დაკნინებულიყო ეს სახელმწიფო, ჰშველოდა აშოტს აგარიანთა ურდოებთან უსწორო ბრძოლაში; არ იშურებდა არც გავლენიან სიტყვას, არც ხაზინას, არც მაშველ ლაშქარს, თუ-კი მოსჭარბდებოდა იგი მას, ფრიად შეიწრებულს გარედან ტალღებივით მოსულ მტრების მიერ, ხოლო შინ ხლართვებისაგან ვერაგ დიდებულთა, რომელთ გულს სასტიკად ზრზნიდა სატანასებური სურვილი გახელმწიფებისა.

ამ ჰაზრით ხელმძღვანელობდა იმპერატორი ლეონი, როცა აქეზებდა აშოტს აგარიანთა წინააღმდეგ და აღუთქვამდა მას დახმარებას. თბილისთან რომ ომი წააგო მეფემ, იმ ბრძოლის წინ კარგა ხანი უცადა საბერძნეთიდან მომავალ მაშველ ლაშქარს, რომლის გამოგზავნაზედ უკვე ცნობა ჰქონდა მიღებული.

- ნუღარ უცდი, ბატონო, ნუღარა ჰყოვნი! სარკინოზთაც იციან მაშველი ჯარის წამოსვლა ბიზანტიიდან და აფხაზეთიდან, სწრაფად ემზადებიან. მთელი თავიანთი ძალები საომარ ფეხზედ დააყენეს. ქორიკოზთანაც კაცი აფრინეს.

- ვიცი! მაგრამ აკი მოგახსენეს, ჯარი უკვე გზაზედ არისო, დღე-დღეზე მოგვივა ცნობა, ბერძენთა რაზმები ქართლის ყელს გადმოვიდნენ და ფეხი შემოდგეს საქართველოშიო.

- შეიძლება მოგვაცთუნონ. ნაჩვევნი არიან იგინი ტყუილს. ან ვინ იცის, რა გარემოებებმა შეუშალეს ხელი. მოგეხსენებათ, ბიზანტიას ბევრი გარეშე მტერი ჰყავს და შინაური მმართველობაც ერთობ ცვალებადია, დამყარებული კარისკაცთა და წარჩინებულთა თვითმოყვარეობაზედ. გვირგვინი იქ ბურთივით გადადის ხელიდან ხელში.

- მაშ, ბარძიმ ჩემო?

- გავეცალნეთ ჯერჯერობით. ვიწროები შევუკრათ.

- გვიანღა არის! თავიდანვე დავუშვით შეცდომა: არ უნდა დაგვემყარებინა იმედი სხვის ხმალზედ. დაგვავიწყდა სიტყვა მოციქულთა: "კრულ იყოს კაცი, რომელმან დაამყაროს სასოება თვისი კაცსა ზედან სხვასა”. ისინი უკვე მზად არიან და ფეხი რომ უკუვიბრუნოთ, უფრო მეტად დავზარალდებით: სანგრებიდან გამოსულებს დაგვეცემიან, ადვილად მოგვაყენებენ მეტ ზიანს.

- მაშ რას გვიბრძანებ?

- უნდა შევებათ! ჩვენის ძალით შევებრძოლოთ და რაც განგებას განუზრახავს, ის მოგვივიდეს. ვიცი, ძნელია: ერთზედ ბევრი მოვა, მშვენივრად შეიარაღებული, მაგრამ...

ესე უბნობდნენ მეფე და მისი მხედართმთავარნი. ღონობდნენ, ხსნის გზა აღარსად იყო. ერთადერთი მათი სასოება იყო ღმერთი, რომელიც სასწაულებრივ თუ მოუვლენდა მარჯვე შემთხვევას და იხსნიდა თვის სამწყსოს უსჯულოთაგან. მაგრამ ღმერთს პირი შეექცია თვისი რჩეული ერისაგან, ღვთისმშობელს მფარველობის ფრთა მოეხსნა წილხდომილ საქართველოსათვის. და... დაესვა მახვილი ქართველთა მკერდს თბილისის სანახებში, იძლია აშოტ უძლეველი, ივლტოდა დამდაბლებული დედა-წულითურთ...

იქნება გულზედ სისხლგადათხეულ აშოტს კიდევ ჰქონდა იმედი, გზაზედ შეჰხვდებოდა მაშველი ლაშქარი აფხაზთა თუ ბიზანტიელთა. ჩაუდგებოდა სათავეში, შეჰკრებდა თვის ფრთის ქვეშ გაფანტულ რაზმებს ქართველთა მეომრებისა და რისხვას დასცემდა მტერს გალაღებულს. ტყუილად! არსად იყო მისი მშველელი... მიილტოდა ქართლის კარისკენ ძლეული მეფე და რაც უფრო მეტს მანძილს მიდიოდა, იმდენად უფრო უცრუვდებოდა ეს უიმედო იმედიც, იფანტებოდა, დნებოდა. ბოღმა აწვებოდა გმირს, ჯავრი აღრჩობდა, სევდა უღონო. ივლტოდა აშოტი, უძღოდა თვის ერს, საბრალოდ ლტოლვილს... განა შეიძლება მეტი უბედურობა ბუმბერაზისათვის, მეტი დამცრობა მძლე მეფისათვის?!

- გაბრუნდი, აშოტ, მარტოდმარტო ეომე მოზღვავებულ მტერს, ბრძოლის ველზედვე შეაკვდი მის ლესულ მახვილს. ეს შეგშვენის შენ! ილტვი?! საითღა გარბი კანჯარი ფრთხალი? დამდაბლებისაკენ ჰრბი, დამცირებულო! დაიეც მახვილი!

- არა! მახვილით გულის გაპობას ყოველჟამს მოვესწრობი: ჩემ ხელთ არის ეს. დღეს მაინც მამა ვარ საწყალთ ძლეულთა; ვერ მოვუსპობ მათ სასოებას. სულმოკლობა, იქნება, მოვიკლა თავი ან უაზროთ შევაკვდე მტერს და მივსცე ცხოვარნი წარსაწყმედელად.

- რაღა შეგიძლიან, უღონოქმნილო?

- მივყვები სამზღვრებამდინ. გავუხსნი გზას ბიზანტიისაკენ. თუ არა, მათ თვალთ წინ მაინც გავსწირავ სიცოცხლეს. იტყვიან: ჩვენსავე ზრუნვაში დალია სულიო!

მოჰხედა ღმერთმა საქრისტიანოს: იქ გაუმარჯვდა აშოტს, სად არ ელოდდა. მსხვერპლი შესწირა სამადლობელი. შეჰღაღადა:

- მხოლოდ შენა ხარ სასოი ჩემი სავედრებელი! შენზედღა ვეყრდნობი ამიერით, შენ განამტკიცო მარჯვენა ჩემი.

და აკი თავისით მოქმედებდა აშოტი ამის შემდეგ, მხოლოდ საკუთარის მოსაზრებით და ძალით. უარს არა ჰყოფდა გარეშე მეგობრების კეთილ რჩევას, არც უკუაქცევდა მათ აღთქმას მაშველ მარჯვენის გაწვდის შესახებ. იმედს მაინც მხოლოდ თავის თავზედ ამყარებდა და თავის ხალხზედ. გაუმარჯვდა ბედნიერს შინაც, გარეთაც. იგივე დიდი აშოტი იყო, აწ მორჭმით მჯდომარე მეფე-სვიანი. ჯერ, მართალია, მთელი საქართველო არ ეჭირა ხელში, გარნა მთელ ქართველობას თავის ბედის ვარსკვლავად მიაჩნდა იგი ბრწყინვალე. ქართველთა თვალი მხოლოდ მისკენ იყო მიპყრობილი სასოებით. გრძნობდა ამას აშოტი და აათკეცებდა თავის ნაყოფიერ მოქმედებას სახელმწიფოშიც, იმის გარეშეც, აღორძინებდა თავის საბრძანებელს მტერთა ძლევით, სამეფო წყობილებათა განმტკიცებით, შინაგან ცხოვრების ყოველმხრივ განვითარებით.

- ჭეშმარიტად დიდებულია აშოტი სახელგანთქმული, სხვა ვინ შესძლებდა ქვეყნის ესე ჰაზრიანად დაცვას, როცა გარს მოგვდგომია უძლეველი მტერი მრავალი? სხვა ვერვინ შესძლებდა ხალხთ ცხოვების აღორძინებას თუ გადაფურჩქვნას ამ ცოტა ხანში.

- მერმე რა საშინლად იყო გავერანებული მტრისგან და ჭირისაგან ეს ძვირფასი მხარე! გაპარტახებული დაბა-სოფელი, მინდორ-ვენახი, სახლ-კარი ნგრეული; მხეცთა ბუნაგად გარდაქმნილი სამკვიდრებელი.

- გაამრავლა ეკლესიები და მონასტრები ამ მცირე ხანში, ააყვავა, როგორც წალკოტნი, სათნოებათა იგი სანერგენი. აწ მოეფინების მათ მიერ სიკეთე ქართველთ ნათესავს, აღევლინება ვედრებაც ყოვლად სახიერს. ხანძთა, შატბერდი, ოპიზა, დედათ სავანე მერეი... აშოტის ხელში აღმოცენდა და გაბრწყინდა სავანე მრავალი. ქართველთა ეკლესიას აქ დაედვა ფუძე ურყევი: აქედან ამობრწყინდების განათლება ჩვენი ქრისტიანული. მხოლოდ აშოტს შეეძლო ეს დიდი საქმეები, დიდ აშოტს სათაყვანებელს!

- კურთხევა ღვთისა განისვენებს მეფეზედ და მადლი მაღლისა უძღვის მის სავალს. თვით მეუფე წარმართავს მის გზას: მხოლოდ თავის ძალზედ დაყრდნობილი ადამიანი ვერ შესძლებდა აღესრულებინა ყოველივე ეს, ვერ მოაგვარებდა, ვერც მოასწრობდა.

მართალნი იყვნენ აშოტის მადიდებელნი და თანამშრომელნი, როცა ესე უბნობდნენ. რამდენსამე წელიწადს აივსო აშოტის საბრძანებელი ხალხით. დამუშავდა უდაბნოდ ქცეული ქვეყანა, კეთილდღეობა დამკვიდრდა მასში და სიხარული უზრუნველი. ღვთივგანათლებული გონების ნაყოფი უხვად მოეფინა აშოტის საბრძანებლიდან მთელ საქართველოს. გამტკიცდა სჯული. ამაღლდა აზრი. სარწმუნოებრივი აღფრთოვანება ქართველთა აწ ესწორებოდა ახალ სჯულთ ნაკვესს აღტაცებას აგარიანთა; ქართველთა გონების ნაწარმოები ტოლად ხვდებოდა არაბთა ცეცხლისმფრქვეველი გონების ნაღვაწს. ღირსეული მეტოქე რაინდ აგარიელთა!

რაც უფრო მეტ კეთილდღეობას განიცდიდა ხალხი, იმდენი უფრო ემატებოდა აშოტს უნარი თუ ხალისი მოქმედებისა; უფრო მეტაზრიანი მოსჩანდა ყოველი მისი საქმე, მიზანშეწონილი ერის ცხოვრება-მისწრაფებაზედ გამოჭედილი.

- როგორ ასწრობს ყოველსავე ამას აშოტ, ან როდის?! განსაცვიფრებელია ერთის კაცისაგან ამოდენა შრომის უნარი.

- დიდი მხნეა და ნიჭიერი! მაგისი ნიჭი იქიდანაცა სჩანს, რომ იცის თანამშრომლების ცნობა და არჩევა. ისე განსჭვრეტს კაცს, როგორც გულთმისანი.

რამდენიც უფრო იზრდებოდა და ფართოვდებოდა აშოტის ხელმწიფური საქმიანობა, რამდენიც მისი ზრუნვა სიკეთედ აჩნდებოდა სახელმწიფოს და ნივთიერ სახეს ისხამდა ხალხის კეთილდღეობაში, იმდენად მეტს პატივს იძენდა გარეშეთაგან, მტერთაგანაც, მოყვარეთაგანაც.

ეს ის დრო იყო, როდესაც ბიზანტიიდან მოვიდა ცნობა ახალ დესპანის გამოგზავნის შესახებ. იმპერატორი საუკეთესო მოსაკითხს უძღვნიდა აშოტს; ბოდიშს იხდიდა, რომ აქამდისინ სავსებით ვერ აუსრულა დანაპირი კაცით შემწეობის შესახებ. აღუთქვამდა დიდ ლაშქრის მიშველებას, რომ განედევნა აგარიანი თბილისიდან, მთელ საქართველოდან. საქართველოს მიმდგომ ქვეყნებიდანაც.

- გარდა ღვთივ კურთხეულის საქართველოსი, შენის საბრძანებელისა, აღარ არსებობს მთელს წინააზიაში საქრისტიანო სახელმწიფო. აწ შენ შეგშვენის ეუფლო არა მხოლოდ მთელ საქართველოს, მახლობელ ქრისტიან ერთაც, რომ დაიცვა ჯვარის მადიდებელნი წარწყმედისაგან, - სწერდა ლეონი.

ამავე დროს აფხაზთა მეფე თეოდოსე მოკითხვის წიგნსა სწერდა აშოტს, ჰპატიჟობდა თავისთან, აღუთქვამდა თავის საზღვრებში დიდებულ ნადირობას და ნადიმობას, ნათესაურ სიყვარულს უცხადებდა მას; სრულებით არ იხსენიებდა იმ უხერხულ მდგომარეობას, რომელშიაც ჩააგდო აშოტი თბილისთან ომის დროს, აშოტმა ეს მიწვევა მოიღო საბაბად და ბრძანა დიდებული ნადირობა, ლაშქრობის მინაგვარი; ლიბანისაკენ ჰქნა პირი.

- გავივლი ნადირობით ჭოროხის ხეობას, მერმე დავაბრუნებ მონადირეთ და ცოტა კაცით ვეწვევი მოყვარეს სანადიმოდ. სულ, ხომ შრომა არ უნდა და დრტვინვა! ზოგჯერ მოვილხინოთ, ვიმღეროთ. კაცნი ვართ, სიმხიარულის ფიალასაც ვეწაფნეთ ცხოვრებაში ჟამითი-ჟამად, - ბრძანა მეფემ.

ამ დროსვე იყო, რომ დესპანები მოუვიდა აშოტს ხაზართა ხაკანისაგან. ამცნობდა იგი მეფეს, რომ მას განზრახვა აქვს გადმოიაროს კავკასიონი, ეკვეთოს სარკინოზთ და სამუდამოდ შეაყენოს მათი გამარჯვებული წინსვლა. ხაზართა მეფე მოაგონებდა აშოტს, რომ ისინი უკვე შეკავშირებულნი არიან მოყვრულ ურთიერთობით, ხოლო ეხლა მჭიდროდ უნდა შეაამხანაგოს ორივენი ერთს და იმავე მტერთან ბრძოლამ. ხაზართა დესპანი დიდის პატივით მიიღო აშოტმა.

დესპანს მინდობილი ჰქონდა საიდუმლო საუბრის დროს გარდაეშალნა აშოტისათვის შორეული განზრახვა ხაზართა ბრძანებელისა.

- ბიზანტია დაძაბუნებულია, უნდა დაემხოს. შორსგამჭვრეტელი მეფე ჩვენი ფიქრობს, მისი დამხობა დიდად განაძლიერებს სარკინოზთ და ისინი საშიშნი შეიქმნებიან თვით ხაზართათვის. თუ ბიზანტიას ეუფლნენ არაბნი, რაღა დაუშლით უფრო ჩრდილოეთისკენ გასწიონ სამზღვრები და დაემუქრონ ხაკანის საბრძანებელს.

დაფიქრდა მეფე. ხაზარნიც უსჯულონი იყვნენ, მათთანაც შეუფერებელი იყო კავშირი ქრისტიან მეფისათვისა, ვერც მთლად ენდობოდა იგი ხაზართა ძალას.

- თუ გადმოვიდა ხაზარი კავკასიონს და სძლია სარკინოზი, რაღა დაუშლის მას მთის აქეთაც მოიკიდოს ფეხი და დაბანაკდეს. საქართველო განთავისუფლდება ერთი მტრისაგან, რომ ხელთ ჩაუვარდეს მეორეს, არანაკლებ მძვინვარეს და საშიშს გაიფქრა მეფემ და ბუნდოვანი პასუხი მისცა დესპანს:

- ვამცნებ ბიზანტიასაც თქვენის მეფის სურვილს აგარიანთა შესახებ, განვუმარტავ, რა დიდი სარგებლობა იქნება ჩვენთვის, ჩემთვისაც და იმპერატორისთვისაც. მეშველად ვიყოლიოთ უძლეველი ლაშქარი ხაზართა, შეერთებულის ძალით შევმუსროთ აგარიანთ ქედმაღლობა აქაც, თვით ბაღდადშიც, - უბრძანა მეფემ

და დააპირა ამ სახელმწიფო საგონებელზედ გულდასმით მოსალაპარაკებლად გაეგზავნა ხაკანის წინაშე თავისი დესპანი თვით ბიზანტიის დესპანთან ერთად.

- ადვილი მოსახერხებელია ეს: ველი ბიზანტიიდან ელჩს საერთო მტრის შესახებ მოსალაპარაკებლად, - დაათავა აშოტმა.

ასეთივე წერილი მისწერა მეფემ თვით ხაკანსაც ნაცვლად მისგან გამოგზავნილი უსტარისა.

ესე სვიანად წარემართა აშოტის მეფობა. მცირე ხანში იმოდენა სახელმწიფო საქმე შესრულდა, რომელიც უდრიდა ბევრი ხნის ნამუშევარს, წაღმა წამართულს. კმაყოფილი იყო აწ მეფე თავის ბედისა, თავის ხალხისა. თითონ ერიც მადლიერი იყო თავის კეთილად მზრუნველ ხელმწიფისა.

დედოფალი გურანდუხტი კი ვერ იყო ჯერეთ გულსავსე, მთლად კმაყოფილი. დიდი აშოტი მისთვის ჯერ ისევ მცირე იყო, რადგან ჯერაც ვერ აესრულებინა ის ოცნება, რომელი ასულდგმულებდა დედოფალს, რომელი უნდა ყოფილიყო ერთადერთი საბოლოვო მიზანი თუ მისწრაფება საქართველოს მეფისა: შემოერთება თავის სკიპტრას ქვეშ მთელი საქართველოსი.

- მართალს ამბობ, ანასტასი ჩემო, დიდი ღვაწლი მიუძღვის მეფე აშოტს ერის წინაშე: თავისი გამჭრიახობით და უნარით დაიფარა განადგურებული ქვეყანა მოსპობისაგან, ააშენა იგი, აავსო ხალხითა და დოვლათითა, ააღორძინა; ამრავლა ციხე-სიმაგრეები, ტაძრები, მონასტრები. მახლობელ ქვეყნებში ქრისტიანული სამფლობელო მეორე არ არის იმისთანა შემკული და აყვავებული. ეს მართალია და ხალხი უნდა ხედავდეს ამას და უმადლოდეს.

- ჰხედავს, კიდეც უმადლის!

- ეგ კარგი! მაგრამ ისიც ჭეშმარიტებაა, რომ მთელ საქართველოში ჯერ არ არის აღდგენილი ჩვენი მეუფება: კიდევ არიან ცალკე გასული ნაწილები განუყოფელი საქართველოსი. ჯერ არც სამეფო ტახტია თბილისს დადგმული, სადაც შეჰშვენის მას გება, გულში საქართველოსი.

- ჭეშმარიტებას ბრძანებ, დედოფალო! მაგრამ მიაქციე შენი განათლებული ყურადღება იმას, რომ ბატონს წილადა ჰხვდა მტრისაგან დამდაბლებული სახელმწიფო, რომელსაც შიგნით დაშლილი ჰქონდა ერთობა, ხოლო გარედან ძალა მოჰქონდა მძლავრ მტერს. ამ გარემოებაში საქართველოს ერთობისა და ძლიერების სრულ აღდგენას, იქნება, ვერც ეყოს ერთი ადამიანის ცხოვრება, თუნდაც ისეთი ნიჭით და მადლით სავსისა, როგორიც არის ბატონი მეფე, - მიუგო დედა ანასტასიამ,

რომელიც მუხლქვეშ ამოსჯდომოდა დედოფალს და ფარჩას რასმე ჰკერავდა დაკვირვებით.

- მაინც ვიმედოვნებ, თითონ აშოტი ეწევა ამ სანატრელ ოცნებას და გადასცემს თავის მემკვიდრეს ძლიერ სამკვიდროს, შეურყეველ-დაუკნინებელს.

- მეც დარწმუნებული ვარ მაგაში! ძალიან ძლიერ მტერთან კი უხდება ბრძოლა. იმასაც მიაპყარ შენი ბრძნული თვალი, რომ თვით გამდგარი მფლობელები საქართველოს სხვადასხვა ნაწილებისა ძალას იკრებენ საქართველოს გარეშე მტერთაგან: კახეთის ქორიკოზი ემეგობრება ემირს, აფხაზეთის მეფე ეყრდნობა ხაზართა ძალას. ამისთანა გარემოებაში აშოტისთანა შემმართებელ სარდალსაც, ბრძენს დიდი სიფრთხილე ჰმართებს, - ჩაურთო რიტყვა მოხუცმა როსტომმა,

რომელს თავისი დღენი ბრძოლაში გაეტარებინა და ეხლა სასახლეში სცხოვრობდა მეფის ულუფაზედ, მონაწილეობას იღებდა სახელმწიფო გამგეობაში.

- ეჰ, იყო დრო, როცა ერთი ნაბიჯიღა აკლდა მიზნის მიღწევას: ქორიკოზი ქსანთან სასტიკად იქმნა დამარცხებული; ემირს მხოლოდ თბილისი და სამშვილდეღა ეპყრა. ერთი მძლავრი დაკვრა და მთელი საქართველო ხელთ ექნებოდა აშოტს. ვერ გაუმარჯვდა. კინაღამ თავიც ზედ წააგო მაშინ.

- ბრძოლის თვისებაა ეგ. ხან წააგებს მებრძოლი, ხან მოიგებს. არ უნდა გაზვიადდეს მძლეველი, არც გული უნდა გაიტეხოს ძლეულმა.

- მოკავშირეების ბრალი იყო შემდეგი მარცხი: აფხაზთაც, ბიზანტიელთაც გატეხეს სიტყვა, პირში მისცეს თავისი მოკავშირე განსაცდელს ძლიერს. ეს ღალატია!

- ნუ ბრძანებ მძიმე სიტყვას, დედოფალო! იგი მოკავშირე სახელმწიფო მფარველი დღესაც ძმურად გვიწვდის ხელს, დღე-დღეზე მოველით მათ ელჩს.

- მოველით, თუმცა არ ვიცი, როგორ მივიღო ელჩი დიდებულის ბიზანტიისა ამ მწირ სადგომში: უნებლიეთ შეადარებენ ისინი ჩვენ უბრალო ოთახებს თავიანთ დიდებულ დარბაზებთან, უძვირფასესად მორთულ-მოკაზმულ, ყოველივე სიმდიდრით სავსე პალატებთან; დაგვძრახავენ, ჩვენს დიდებას დაამცირებენ ფიქრში.

- მაინც ვერ დაგვამცირებენ! მათა აქვსთ ჩვენთან სათხოვარი, მათ უფრო ეჭირვებათ ეხლა ხმალი ქართველთა, სინამ ქართველებს მათი მარჯვენა. და ეს სადგომიც ხომ დროებითია თქვენთვის: თქვენი საფერი ციხე-დარბაზიც აგერ შენდება არტანუჯში, იქნება მათ ჩამოსვლამდის კიდეც მოასწროთ იქ დავანება. როცა თბილისში გესტუმრებიან იგინი შემდეგ, იქ მივიღებთ მათ საქართველოს მეფის საკადრის პალატებში.

- ეგებ მათ მოსვლისას ან თითონ დაბრუნდეს აშოტი სასახლეში, ან მემკვიდრე გამოგზავნოს.

- არა! მემკვიდრე დეე თავის მამასთან იყოს განუყრელად: ისწავლოს მისგან საქმენი საგმირონი, ზნენი რაინდულნი. როცა ადარნასე დაემჯობინება ადარნასესვე, თავის პაპას, და დაუსწორდება თავის მამა აშოტს, მაშინ სავსებით შესრულდება ჩვენი ოცნება დიდებაზედ საქართველოსი.

უბნობდნენ დედოფალი და მისი მხლებელნი სასახლეში. ჰხედავდა გურანდუხტ, მისი ერთგულნიც გულწრფელად იდგნენ აშოტის მხარეს; ჰკვირობდა, როგორ ჰხიბლავდა აშოტი ყველას, თავს აყვარებდა. ეს გრძნობა იყო, რომ ფრთხილად ალაპარაკებდა ქალს თავის მეუღლეზედ, ნებას არ აძლევდა, მთლად გადაეშალნა გულის ნადები არც ფრიად დაახლოვებულთა შორის.

გულნაკლულად იმაზედ იყო მეუღლე აშოტისა, რომ სამეფო ტახტზედ მჯდომარეს მაინც ვერ შეჰსრულებოდა ოცნება ფრთოსანი, რომელი თავს ევლებოდა მას სეფეწულობის დროს. იგი წარმოიდგენდა თავს დიდებულ დედოფლად, რომელიმე განდიდებული სამეფოსი, მეუღლედ სვესრულის თვითმპყრობელისა. მხოლოდ წარბის შეხრა მისი მონურად დაჰხრიდა მის წინაშე დიდებულთ, თვით გვირგვინოსანთ; ხოლო ღიმილი მისი პირისფერ სიხარულს მოჰფენდა კიდით კიდემდინ.

ასრულდა გურანდუხტ ქალწულის ნატვრა: შეიქმნა იგი მეუღლე აშოტ ბუმბერაზისა. მეფე-მეუღლე მისი მყის უნდა შექმნილიყო მფლობელად მთელის საქართველოსი, მბრძანებლად მიმდგომთა ქვეყანათა, თანასწორ ბრწყინვალედ ჩრდილოთ კერძო ხაზართა ხაკანისა, დასავლეთით ბიზანტიის იმპერატორისა, სამხრეთით თვით ხალიფისა, სრულიად მათი დარი უნდა შექმნილიყო აშოტ მძლეველი, მათი სადარი. რატომაო?! მირიანის და გორგასლანის ტახტზედ მათზედ მეტი ბრწყინვალება შეჰშვენოდა აშოტს ღვთაების გვარისას. სხივთა მჭელეულები კი ჯერ სავსებით ვერ აშუქებულიყვნენ უქრობ შარავანდედად ვერც აშოტის შუბლზედ. ვერც მის თანამეცხედრის დალალებზედ. ეს აღონებდა გურანდუხტს, ამისათვის ვერ იყო იგი გულსავსედ თავის აშოტით.

- სათანადო ყურადღებას ვერ აქცევს წინამდებარე სახელმწიფო საზრუნველს, დაჟინებულ მისწრაფებას ვერ ანვითარებს ფართედ მოხაზულს. აი სანადიროდ გაემართა, აფხაზთა სამზღვრებს მიჰმართა, რომ იქ ნადიმი დაიდვას დიდხელმწიფური, მხიარულობაში დალიოს დრონი მორჭმით მჯდომარემ; სახელმწიფო საკეთებელი კი გაშანშლული დაუტევა უპატრონოდ, - ფიქრობდა გულში უკმაყოფილო დედოფალი, ვერ კი იტყოდა, მხოლოდ წარმოსთქვა:

- არ შემატყობინა, რომ მისი დიდებული ნადირობა თვით აფხაზეთამდი უწევდა, იქ დასრულდებოდა მეფურ ნადიმობით. იქნება მეც მომესურვებინა მოყვარეებისას წასვლა და სიამე.

- გავბედავ, დედოფალო, ვერ გავიზიარო შენი ბრძანება, მთლიანად მაინც ვერ დაგეთანხმო. ნადირობა ძალიან ჰგავს ომს, ათასნაირი ხიფათით თუ საჯაფო გასჯილობით. თქვენთვის, თქვენ მხლებელ ქალთათვისაც, ძნელი იქნებოდა იმგვარ მგზავრობაში იწროებისა, ნაკლებულობისა თუ უხერხულობის ატანა. დედანი მხოლოდ ხელს შეუშლიან თავისუფლად განვითარდეს ნადირობა, ლაღად გაშალოს მან თავისი სისხლიანი ფრთები.

- ეგეც არ იყოს, ვინ უწყის გული მეფეთა, ვის ძალუძს მართლად აწონოს მათი მოქმედება: ცხებულნი არიან ზეგარდმო, მათი გონება განიცდის ზეციურ შთაგონებას, მათი ნებისყოფა ეახლების ნებასა შემოქმედებისას, უცნაურად აჰყვების მას, შეექვსის, ესაბამება. ვინ მისწვდეს სავსებას მათის განზრახვისას?!

მაინც საიდუმლოებით იყო ხოლმე მოცული აშოტის განზრახვა, მტრის დასამხობლად მიქცეული. ეხლაც, როგორც წინათ, განვლო რა მინდორ-ველი ნადირობა-ნადიმობით, ნაწილი თავის ხალხისა წარგზავნა აფხაზეთის სამზღვრებისაკენ, უბრძანა, მეფური განცხრომა არ მოეშალნათ. ისე მოაწყო მათი სვლა, თითქო თითონაც წინუძღოდა მათ. თითონ კი უკან დაბრუნდა, დაჰყვა საცალფეხო ბილიკებს მცირე რაზმის თანახლებით. მეფე მთა-მთა მიისწრაფიდა მტკვრის ველისაკენ. აქათვე დიოდა მეფის ნამდვილი ლაშქარი პატარ-პატარა რაზმებად. შესაკრებელი ადგილები წინასწარ ჰქონდათ ნაჩვენები. დიდის იდუმალობით აწარმოებდნენ წინსვლას, ეჩქარებოდნენ. გადაადგნენ მტკვრის ხევს, მოართვეს მეფეს ამბავი: სარკინოზნი ჩვეულებისამებრ მოწყობილან ველებზედ და უზრუნველად არიან, ხალვათადა სდგანანო. მით უფრო თავისუფლად გრძნობდნენ იგინი თავს, რომ დარწმუნებულნი იყვნენ, აშოტის მხრივ მათ არავითარი განსაცდელი არ მოელოდდათ.

- კმაყოფილი შექმნილა აშოტი იმით, რომ ჩვენი ლაშქარი თავს არ ესხმის მას; დრო უპოვნია მოყვარეებთან ნადირობისა თუ ნადიმობისა.

- ჩვენთვის ეგა სჯობია: მთებში გზები შეკრული გვაქვს ნამქერისაგან; დიდი ჯარის მოძრაობა შეუძლებელია ამ საშინელ ზამთარში. დადგება გაზაფხული, გადნება თოვლი გაშრება გზები და შევუდგებით ჩვენს მოვალეობის შესრულებას: ურჩ ქართველთა სისხლით უნდა მოვრწყოთ ყოველი გზა და ბილიკი მათის ქვეყნისა, წითლად შევღებოთ დაბა-სოფლები!

ლაღობდა და განისვენებდა აგარიანი სხვის სუფრაზედ ინახით მჯდომი, ქართველთა ერის წმიდა ტაბლაზედ. ნაგებიდან ყის-ყალამდინ გაჭიმულიყო უთვალავი მათი ურდოები, სცხოვრობდნენ უნაღვლელ-უდარდელად. არა გრძნობდნენ, განსაცდელი მიახლოვებოდათ. გულს სასობი ისარი უკვე მიფრინავდა მათკენ, ძლიერი ხელითნატყორცნი ბოძალი ორბის ფრთიანი.

დაესხა თავს აშოტი გულდებით მსხდომარე ურდოებს. მოსრეს ქართველთა სიმრავლე მათი ურიცხვი. აიალაფეს დედა-წულნი მათნი, ჯოგი, რემა, ცხოვარი და ყოველი ნაქონები მათი. აღივსო ლაშქარი აშოტისა ყოვლითა კეთილითა და სიხარულითა. რისხვა დატეხილ მტერს, სასომიხდილს სრულიად დაეკარგა ბრძოლის უნარი. ქართველნი ატყვევებდნენ აგარიანთ ჯარსაც შეიარაღებულს. მცირედნიღა გარდაიხვეწნენ.

- განსაცდელის დღეა, ჟამი უსასტიკეს ბრძოლისა, გარნა ღმერთია ჩვენსკენ: მეფე-სარდლის მხილველი თვით ლაჩარიც მხნევდების და მოშიშარნი ვეღარა გრძნობენ ზარსა შიშისა.

- განა ზურგით უდგას აშოტი თვისთა სპათა და შორით უყივის, ვითა სჩვევია სხვათა და სხვათა. წინ მიისწრაფვის, ლომივით გრგვინავს. კისკასად მიქრის, ვითა გრიგალი; მსწრაფლ იხილვების იქ, სად შენივთდების ბრძოლა საშიში, სად შთაცვივიან მისნი განსაცდელს.

- რა ძლიერი მარჯვენა აქვს, დაუღალავი!

- ფარი ვერ უძლებს მისსა ნაკრავს, ვერც მუზარადი საუკეთესო.

- ჭეშმარიტად დევია აშოტ. არა დედაკაცისაგან ნაშობი ხორციელი!

- ორი ტაიჭი გამოუკლეს ქვეშ ვერა რა ავნეს.

- სისწრაფე ახლავს ქარიშხალისა, ძალა საარაკო. უხმლოდ მოჰკლა განთქმული ბუმბერაზი: გაუტყდა ხმალი. წასწვდა ცხენდაცხენ უბყრო ყბა, თავი მიუგრიხა უკან, მიუფშვნიტა კისერი, ზურგისკენ მიუქცია პირი.

გათავდა ომი. წინააღმდეგი აღარავინ დარჩა ბრძოლის ველზედ მეფემ რომ ხელი აჰკრა მუზარადის ისარს დაშვებულს და გარდიგდო სახიდან რიდე ჯაჭვისა, მხლებელთ ფერი ეცვალათ; ფერმიხდილი ჰნახეს გოლიათი, ზაფრანის ფერად შესცვლოდა ვარდი. ჩამობრძანდა ცხენიდან. მტკიცედ ვერ იდგა, საძირკველჩაშლილ გოდოლივით ირყეოდა. გაუხსნეს ჯაჭვი, შეხსნეს სარტყელი; შედედებული სისხლი ბელტებად გადმოსცვივდა. ეგონათ დაჭრილაო. გასინჯა ექიმმა. არავითარი ჭრილობა აღმოაჩნდა ტანზედ; ლახტისა თუ გურზის საკრავები სჩანდა დალებებული. უბე აჰვსებოდა მისსავე ხმლის ღარზედ უკუნადენ სისხლის ნაკადით; სახელოში ედინნა მტრის სისხლს მარჯვენით. გაეხარდათ მიულოცეს. თავისუფლად ამოისუნთქა მაშვრალმა. ღვინო მოითხოვა. ფერზედ მოვიდა. გაიღიმა.

- დამაშვრალვარ ფრიად! თვით ბრძოლაში ვერა გრძნობს დაღლას ღელვილი კაცი.

მოიკითხა ყველანი. წარსდგნენ, მოახსენეს. შებრძანდა მოსასვენებლად მისთვის მსწრაფლ დადგმულ ფერად კარავში.

დიდძალი დავლა დარჩათ გამარჯვებულებს. აივსნენ ხვასტაგით, ცხენით, აქლემით; იარაღით, ავეჯით, ძვირფასი ნივთით, ათასგვარ სამკაულით. უამრავი იყო მონების რიცხვი თუ მხევლებისა. გაიყვეს ყოველივე ნადავლი წესისამებრ და ჩვეულებისა. მეფის ბრძანებით გადადეს საგანძური მონასტრებისათვისაც, რომლებიც ახლად დაეშენებინა მამა ხანძთელს. მოართვეს მეფეს თავისი ხვედრი საიასაღო. აშოტმა მხოლოდ ცოტა აარჩია მათგანი, მეფეთა საკადრი. ეს დავლა, რამდენიმე მონა და მხევალი წარგზავნა დედოფალთან. სამხიარულო უსტარი გაატანა თან.

- მე კიდევ მომიგვიანდება რამდენიმე ხანი: ღირსეულად უნდა დამთავრდეს აწინდელი ჩვენი გამარჯვებაც. ღმერთს მადლი შესწირე დიდის წყალობისათვის და ნადიმი დაიდევ დედოფლური: იხარებდეს ჩვენთან ყოველი კეთილისმყოფელი ჩვენი! - სწერდა მეფე თავის მეუღლეს

და ჩამოსთვლიდა იმ განძეულობას, რომელსაც უგზავნიდა დედოფალს. ნაალაფევი დროშები, იარაღი და ტაიჭთა მოკაზმულობა ცალკე გაგზავნა. ეს სახელმწიფო ხაზინის, და ჯაბახანის შესაძენი იყო, მისი სამრავლი. რამდენიმე ნაშოვნი ხმალი თავი ხელით უთავაზა იმ რაინდებს, რომელთ სახელი პირზედ ეკერა დღეს ძლევამოსილ ჯარს. იმ ცოტა ნივთთა შორის, რომლებიც დაიტოვა თვით მეფემ, ყურადღებას იქცევდა მოოჭვილი ხმალი და ობოლ მარგალითტაგან შეთხზილი ფარღული.

- ეს ხმალი პაატასთვის მინდა, ჩემი ამაგდარი რაინდისათვის. ეხლაც არ გვახლდა ბრძოლაში: ჭრილობამ და ავადობამ კერას მიაბა ვაჟკაცი: იმისი სული მაინც მუდმივ ჩვენთან არის ომის დროს: ყიჟინის ჟამს რამდენჯერმე შემომესმა მისი გამჭექარი ძახილიც, მომელანდა მისი სახე შემმართებული.

- კურთხეულია გული მეფისა, ღვთით განათლებულია ჰაზრი ცხებულისა.

- მეც ეგეთი ჰაზრი მომივიდა, ბატონო, როცა მივიღეთ შენგან ეს ხმლები, ნიშანნი ყურადღებისა: გულში ვინატრე პაატაც ჩემთან ყოფილიყო, რომ გაეზიარებინა ჩვენი აღტაცება.

- მადლი შენდა, ბატონო მეფევ, კეთილ ხსოვნისთვის!

- ეს სამკაულიც პაატას მეუღლეს. არ დამავიწყდება, როგორი სასიამო წამი განვიცადე, როცა ხერთვისს მომეგება ხალხი და იმ ქალის ხელით თაიგული მამართვა. ისიც, მთელი ხალხით ანგელოსთა გუნდად მეჩვენენ მაშინ, ღვთისაგან ჩვენ წინაშე წარმოგზავნილად. ალბად დღესაც იგი მანდილოსანი ლოცვას აღავლენდა ჩვენის გამარჯვებისათვის.

- ბატონო მეფევ! რა იცოდნენ პაატასას ამ ბრძოლის ამბავი, რომ შეჰვედრებოდნენ გამარჯვებისათვის? გულთმისნები თუ არიან იგინი, - შეჰკადრა ელიზბარმა მცირე ყოყმანის შემდეგ.

- მე თვითონ ვამცნე სარდალ პაატას ჩემი განზრახვა. და იმ დროს, როცა მეუღლე გვერდზედ ეჯდა მას. სიხარულის ნათელი გადაეფინა ჩაყვითლებულ სახეზედ, როცა გავანდე სახელმწიფო საიდუმლო.

- კარგი გინებებია! უფრო ძვირფას საჩუქარს ვერ წარმოიდგენს მოყმე მებრძოლი, როგორიც არის მეფისაგან ეგეთი ნდობა.

მეფე გულახდით ბრძანებდა და მისმა კეთილმა საუბარმა თუ მოქმედებამ გულწრფელად გაახარა მისი თანამშრომელნი. ერთხელ კიდევ დაარწმუნა ისინი, რომ მათი სამსახური არ იქნებოდა აშოტისაგან დავიწყებული, ყოველთვის ღირებულად დაფასდებოდა იმათი ღვაწლი.

ამ თანამშრომელთ სრულებით არ იცოდნენ, ვერც მიჰხვდებოდნენ თუნდ შორეული ეჭვით, რომ აშოტი ჰფარავდა მათგან თვის ოცნებას იმ ფარღულის შესახებ, ჰკრძალავდა თვისი გულისთქმას მომღიმარეს. მაშ რა ექმნა ვაჟკაცს, როცა ჯერ თვის თავისათვისაც არ გაემჟღავნებინა მას იგი საიდუმლო, რომლის არსებობა უხერხულ რამ გრძნობას განაცდევინებდა მას, გრძნობას ჯერეთ ჯანღითვე მოსილს. თუმც საკვირვლად ტკბილს, მძლავრად მიმზიდველს?! ნეტარების მომფენი სიო იყო აშოტისათვის ჰაზრთა არეში შუქიას ხილვა, მისგან მიზღვნილ ობოლ მარგალიტებით მკულ ლამაზ შუქურისა.

იქნება, სამოთხიდან იყო იგი სიო მონაბერი და მისთვის მოჰქონდა ედემურის ნეტარების ნასახი მამშვიდებელი?!

ხმა წვლილისა ნიავისა და მას შინა უფალი!

ჯერეთ ბუნდოვანი იყო ვაჟკაცისათვის ეს გრძნობა, გაურკვეველი, როგორც წყვდიადის კიდეზედ აღმოჩენილი მსუბუქი კვალი დღის ნათელისა. თითონ ნათელი კი არა, არც თუ რიჟრაჟი, მის მოახლების აღმნიშვნელი აისი მქრალი.

ხმა წვლილსა ნიავისა და მას შინა უფალი!

შუქი რამ შორეული და მას შინა სიწყნარე სულისა, კმაყოფილება გულისა დამყუჩებელი, ნაზი ნეტარება ერთობ სათუთი. ვერ ეხელეწიფების ადამიანს მისადმი ლაღად სვლა, ხამლმოსილ ფეხით მიახლოვება: ფერს აცვლევინებს მშვენებას ეთეროვანს სუნთქვაც შეუზომელი.

ოცნება იყო ეს, ფრთათეთრი ნატვრა; მაინც სინამდვილეში ედგა ფესვი და შესაძლო იყო ნივთიერი განსახება მისი. ახალი არ იყო აშოტისათვის ეს გრძნობა: იმ ხნიდან დიოდა მასში ეს იშვიათი გრძნობა, როდესაც პირველ მიგებებისას შუქურმა მიაპყრო თვალები ბუმბერაზს და შესძღვნა ყვავილთა კონა. უსისხლო მსხვერპლი ხალხისაგან მირთმეული თვით მხსნელისათვის. ძლიერი სასოება იხატებოდა იმ უბრყვილო შეხედვაში, უსამზღვრო პატივი, თაყვანისცემა სწორედ იმგვარი, რომელი შეჰფერის მხსნელად მოვლენილ რომელსამე ძლიერ ხატს. იმ სასოებით შეხედვამ, წრფელმა თაყვანისცემამ მსწრაფლ გაათბო ვაჟკაცის გული, ცვილივით მოალბო იგი, სუნნელ გრძნობათათვის გააღო და გადაშალა. მაშინ რომ დაიხარა მეფე და ბაგე შეახო ქალის თავსაბურს, ის მოძრაობა უნებლიეთ იყო, თუმცა ლამაზი: დიდმა სურვილმა შეხებისამ დახარა მეფის უდრეკი ქედი და ისეთი სიამით, თითქო მწყურვალი ირემი დაეწაფაო ანკარა წყაროს, წიფლის ძირიდან გადმონადენ სპეტაკ ნაკადულს. ჩარჩა ვაჟკაცის სულში ის სახე, შიგ ჩაისახა მილეულ მთვარის სხივთა მაგვარ საღებავებით, ჩაიქარგა იქ ამოუშლელად.

პატარა იყო აშოტის სულში ეს საიდუმლო სავანე, სულ პაწაწინა, სხვისათვის უჩინარ-უხილავი, მაგრამ მრავალ საზრუნველთაგან მოცული გონება აშოტისა აქ მოიცლიდა იმ ლამაზ ჭეშმარიტებათა სამზერლად, რომელნი ხელმძღვანელობენ ჰაზრთა სამფლობელოს; მისი უტეხი ნებისყოფა, აღელვებულ მდინარესავით მომქუხარი მისი მისწრაფება აქ, ამ მყუდრო ნავთსადგურში, დასცხრებოდა, შეისვენებდა; ვნებათაგან აღბორგებული მისი გული აქ, ამ პატარა ყურეში, ჰპოვებდა თავის წყნარ ნავთსაყუდელს, ყუჩდებოდა, დაამდებოდა.

- რადა?!

- იმიტომ რომ იმ ნიშში ესვენა ხატი აშოტისა, ახლად აჩენილი უძლიერესი სალოცავი მისი და იმ ხატის სახე ძალიანა ჰგვანდა შუქურ ვარსკვლავსა; თითონ შუქური იყო იგი აშოტის ახალი სალოცავი. მაშინ ომში მიმავალმა აშოტმა რომ გადმოიარა შუქურის სავანისაკენ, უძლეველი ძალა იზიდავდა მას იქით.

- თუ არ ჩავხედე შუქურს იმ ჩემზედ სასოებით მლოცველ თვალებში, არ ამოვიკითხე მუნ ურყევი რწმენა ჩემის გამარჯვებისა, არ ეგების! ნათელის რამ ქულასავით დაესვენა იმ ქალის სათნო სახე ჩემს გულში და არ შემიძლიან არა ვნახო ის, არ წარვიტანო თან მისი დალოცვა, იქნება ყველაზედ უფრო უანგარო წადილი სიკეთისა და გამარჯვებისა: სურვილი უჩინარი და მით უფრო წრფელი, უხინჯ-უმწიკვლო.

ადამიანის არსება ორად არის გაყოფილი, ორ სხვადასხვა პიროვნებად. ერთადა სცხოვრობენ განუყრელად ის ორნი, მაგრამ თავთავიანთი სარბიელი აქვსთ ცხოვრებისა, მიზანი არსებობისა, თავიანთ სიხარული ბაგემღიმარე, თავ-თავადი სიმძიმილი შავ-ბნელად ჭმუხვნილნი. მხოლოდ ზოგიერთ პიროვნებაში იგი ორება უფრო ცხადყოფილია, განსაზღვრილ-დამთავრებული.

ესე ორად იყო გაპობილი არსებაც აშოტისა: ერთი იყო აშოტ მძლეველი, მეფე დიდებული, შემმართებელი, დაუღალავად მშრომელი სახელმწიფოს კეთილისა და დიდებისთვის. ეს აშოტი სასტიკი იყო, ვით ბედისწერა; ბასრი, ვით მისი ხმალი; უწყალოდ განმგმირი, ვით მისგან ნასროლი ისარი; უტეხ-უდრეკი, ვით კლდე რამ სალი. ეს აშოტ-დიდი ურყეველად მიისწრაფებოდა განგებისაკენ მისდა მიჩენილ მიზნისაკენ: ყოველ ღონესა ხმარობდა მეტად განებრწყინებინა თავისი სამეფო გვირგვინის სხივოსნობა.

ამ მეფურ მისწრაფებაში მას ღირსეულად ედგა გვერდს თავისი მეუღლე გურანდუხტ დედოფალი.

ქალსა სწამდა, რომ ის ქვეყნად იყო მოვლინებული მხოლოდ დიდებისათვის. სხვა ყველა უნდა სთაყვანებოდა მას, უსიტყვოდ ჰმონებოდა მთელი ხალხი კიდით კიდემდინ. უცხო ერთა შორის განითქმოდა მისი სახელი. ამ აშოტს სწორედ საფერი თანამემცხედრე ჰყვანდა გზაზედ ცხოვრებისა. აქაც კი განირჩეოდნენ ერთმანეთისაგან ეს ორნი: დედოფალი უფრო გულსწრაფი იყო და უთმინო. ძალიან ეჩქარებოდა, შეერთებინათ მთელი საქართველო, განესხნათ მტერნი მის სამზღვრებიდან, რომ მზეებრ ებრწყინა მის შუბლზედ სამეუფო ჯიღის შარავანდედს. განსაცდილში მეტს სულმოკლეობას იჩენდა, ფიცხდებოდა, ჟინიანდებოდა; ბედს უწყრებოდა. არად აგდებდა ძნელ გარემოებათა უძლეველ კრებას თუ შეჯგუფებას. აქედან იყო გულგრილობა მეუღლისადმი, უსიამობა. ნიადაგი კი მაინც არა ჰქონდა აქ განხეთქილებას, საბოლოვო თავ-თავადობას. ვერც ექნებოდა იგი საფუძველი: ორივენი ერთსა და იმავე შორეულ ნათელსა სცემდნენ თაყვანს, ერთისა და იმავე სანატრისაკენ მიისწრაფოდნენ. დედოფლის უთმინობა იმითიც აიხსნებოდა, რომ მას მხოლოდ სურვილებთანა ჰქონდა საქმე და ფიქრებთანა, ხოლო ჰაზრთა და ნატვრათა არეში ყოველივე უფრო ადვილია, მწყობრად მიმდინარე. მეფე კი ძნელად საკვეთ სინამდვილეს ედგა კვალში და გამოცდილებით იცოდა, რა ძალა, დათმენა და გამჭრიახობა სჭირდება ადამიანს თვის სურვილთა ასასრულებლად, მეტადრე ისეთ ფართო და მაღალ მისწრაფებათა ასათავებლად, რომლებსაც ატარებდნენ გულში გვირგვინოსანნი.

- ეჰ, ჩვენს სიხარულს მაინც სდევს ჩრდილი: დედოფალი ჰყვედრის მეფესა, ჩვენც ყველას, რომ აქამომდე ვერ განვდევნეთ მტერნი თბილისიდან, ვერ გარდავსხით იგინი ჩვენს სამზღვრებს იქით; ვერ შევაერთეთ მთლად ჩვენი ერი.

- თითქო ან მეფეს, ან ჩვენ არ გვესწრაფებოდეს განვახორციელოთ სურვილი ჩვენი და დავამყაროთ ერის მშვიდობა მკვიდრ საფუძველზედ! არ შეიძლება ყველაფრის ერთად და სწრაფად შესრულება. იქნება შესაძლოც არ შეიქნეს, განახორციელოს მთელი ჩვენი სურვილები ერთმა მეფემ, ერთმა თაობამ.

- მართალსა ჰბრძანებ! ერთი ტაძრის აშენებაც ვერ შესძლო ზეგარდმო ცხებულმა დავით, მისი დამთავრება ანდერძად დაუტოვა თავის შვილს სოლომანს.

- ოჯახის აშენებასაც კი რამდენიმე თაობა უნდა. ძნელად შესძლებს ერთი მეფე, თუნდაც მეტად ნიჭიერი და მხნე, სახელმწიფოს სრულ აღდგენას და განვითარებას.

- მერმე მაშინ, როცა გარემოებები ხელს არ უწყობენ. აშოტს რომ ძნელად საბრძოლი დაბრკოლებები ეღობებიან წინ: საქართველოს დანაწილება ცალ-ცალკე სამთავროებად, ჩვენს ქვეყნის გულში შემოჭრილი მტერი ძლიერი.

- სხვა სხვის ომში ბრძენია. ვერ შეიგნებს გურანდუხტ, ვერც წარმოიდგენს, რამდენი სიფრთხილე, მოფიქრება და მხნეობა სჭირია მეფეს ყოველ ჟამს, ყოველ წუთს, რომ თანისთანობით და შეუდრკომლად უახლოვდებოდეს თავის საწადელს.

- ისე ფიქრობს დედოფალი, რომ აქამდისინაც ჩაეშლებოდა საქმე ხელში, თუ თითონ იყოს მოქმედი და მბრძანებელი: მადლობა ღმერთს, აშოტი ფრთხილია, შორსგამჭვრეტელი.

ესე ფიქრობდა თვით აშოტიც და ღრმად იყო დარწმუნებული თვის დასკვნათა სიმართლეში, თვის მოქმედებათა სისწორეში. აქ ვერ დაუთმობდა იგი დედოფალს, ვერ აჩქარდებოდა, ვერც გაივლიდა მისგან ნაკარნახებ გზაზედ: იმ გზით სვლას მხოლოდ რყევა მოჰყვებოდა სახელმწიფოსი. აქ უთანხმოება ცოლ-ქმარ შორის ვერ მოისპობოდა, თუმცა განხეთქილებამდის ვერ მივიდოდა.

მეორე იყო აშოტ სახიერი. ნაზი გრძნობების კონა იყო ამ აშოტის გული; სუნნელოვან სურვილებიდან იყო შეთხზილი მისი წყნარი ნებისყოფა. ჭრელი სახეებით იყო აღსავსე მისი ჰაზრთა არე, თვალწარმტაც ჩვენებით. ეს აშოტი ოცნებობდა წყნარ სიამეზედ, ვით ალავარდნილ მზისგან დამწვარი ნატრობს ცივ წყაროს გაფოთლილ ხის ძირში. აშოტ სახიერი მწერს არ დაადგამდა ფეხს, შეეცოდებოდა; წყალს არ შეამღვრევდა: დაენანებოდა მისი სარკე სახე. იგი მოციქული იყო წრფელი სიყვარულისა, მთესველი მისი, სურვილით მნდომი მისი მომკისა. კერა იყო ამ აშოტ სათნოს სავანე.

ის იყო ძნელი ამ აშოტისათვის, რომ იგი უთანხმოება, სამეფო საწადელთა შეუწყობლობა, ცუდად აღელვებდა მას მაშინაც, როცა იგი თვის კერაზედ განმარტოებული, მბრძანებელი, მხოლოდ კაცი იყო მოსიყვარულე ლამაზ გრძნობათა გამშლელ-მომფენი. მეგობარს ეძებდა იგი განმარტოებულ გალიაკში, თვის გულის ყვავილს. გურანდუხტი კი აქაც დედოფალი იყო გვირგვინოსანი, გულცივი, მარტო მოვალეობის აღმასრულებელი. განმარტოების ჟამს ისინი მხოლოდ ვაჟკაცი და ქალი უნდა ყოფილიყვნენ, ერთმანეთის მასიამოვნებელ წყვილი, ლამაზ გრძნობათა ერთად შემკონნი, დამწვავ ვნებათა მწყობრად დამშუშნი, მაამებელნი. ცხოვრებისათვის ბრძოლით მოქანცულებს განკერძოებულ სავანეში უნდა ეპოვნათ მყუდროება ტკბილი, ურთიერთობა სუნნელოვანი, ალერსი ვარდისფერი. იქ, იმ ყუდეში, არ უნდა შეჰყოლოდათ მათ არც რა ისეთი, რაც ცხოვრების ყაბახზედ მოითხოვდა მათ მთელ ძალას ნებისყოფას.

ესე ნატრობდა მეფე აშოტი. ესე ოცნებობდა იგი მაშინ, როცა ეძებდა გულის სწორ მეუღლეს. ამას მოელოდდა, როცა მოჰგვარეს გურანდუხტ ცოლად. სწყუროდა ჟამითი-ჟამად მიედრიკა ბუმბერაზი თავი სატრფოს მუხლზედ ისე უზრუნველად თუ გულუბრყვილოდ, როგორც სამსონ უძლეველი მიეყრდნობოდა მინდობილად თავის დალილას, ჩვილ მკერდს. ამასაც იმ ზღაპრულ ბუმბერაზივით ჰსურდა იქ, იმ მღიმარ განმარტოებაში, ეშოვნა ძალთა განახლება ახალ ბრძოლისათვის, მოღვაწეობისათვის.

ცხოვრება სავსებით არავის უსრულებს ნატვრა-ოცნებას. აშოტის ესეთი მისწრაფება ვერა ჰპოვებდა მის ოჯახში დაამებას; ვაჟკაცი მოკლებული იყო ამ კერძო სიამეს, მოწყურებული. გარეშეთათვის ეს არა სჩანდა. ვერც ეჩვენებინა ვერც ეჩანებოდა: განგებას ეკურთხებინა აშოტის კერა, მიეცა მისთვის მეუღლე კეთილგონიერი, განემრავლებინა იგი, აეღორძინებინა. გათქმული მეფე იყო, აწ იგი ბუმბერაზი, ღირსეული მეუღლე ღირსეულის დედოფლისა, ბედნიერი მამა ძეთა და ასულთა. ვინ იცოდა, რომ ყველა ეს სიკეთე შედეგი იყო მხოლოდ კეთილად აღსრულებულის მოვალეობისა და არა ნაყოფი სიხარულის ყვავილში ჩასახულ-გამონასკული, თბილ სინათლეში აყიროდ აღზრდილი. ეს ყველა საიდუმლო იყო აშოტის გულისა. აკი განმარტოებით სწუხდა ვაჟკაცი ამ თავის ხვედრზედ.

მაინც ვერ შეჰრიგებოდა მეფე თავის ბედს, მაინც ეძებდა თავის საძიებელს. რადგან კერაზედ ვერ აღმოუცენდა მას ეს სათუთი ყვავილი ნაზის სიამისა, ის ამგვარ სიხარულს ეძებდა. გარეთ. დიდს ხანს ამაოდ! რამდენჯერაც გაიტყუა ის ნათელთა კრთომამ, იმდენჯერ შესცდა: ლამაზ ციაგს თურმე აბნევდა მწერი რამ ჭია ან ჩაშლილი ხე ფუტურო, დამპალი; არა ნატვრისთვალი, რომელიც თურმე მიუძღვნის მფლობელს ნეტარების ციაგს სანუკვარს, დამაყუჩებელს.

- გველი ჰპატრონობს გესლიანი იმ ნატვრისთვალსა; საძნელო არა რამისი შოვნა მომაკვდავისთვას.

აშოტს ეგონა, ისე განვლიდა ცხოვრების გზასა, შორიდანაც ვერ იხილავდა გარდუვალი სიმშვენიერის სახიერებას. უსასოობის ბჭემდის მიწევნილიყო გულგატეხილი. ამაოდ! აღარ ახსოვდა, ადამიანი ბევრჯერ იქა ჰპოვებს თავის საძებარს, სად არ მოელის და მაშინ, როცა ჰაზრადაც კი არა აქვს მისი მოხელვა.

ესე მოუხდა აშოტს ხერთვისის სანახებში, სადაც თვალი მოჰკრა მან უცვლელ სიხარულის ანარეკლ ნათელს. მისი სული არ იყო მაშინ მიმართული წყნარი სიამის საძიებლად, ის ჯერ ისევ მოცული იყო მრავალგვარ საშიშრობით, ისევ აღელვებულ მდინარეში იმყოფებოდა, თუმცა ტალღები უკვე დაეძლია და გაერღვია. იცოდა გამოცდილმა, მტერი არ დასთმობდა ბრძოლის ველს. არ დასტოვებდა ომის ასპარეზს. მსწრაფლ უნდა განეახლებინა დევნა. არ უნდა შეესვენებინა ძლეული, არ უნდა მიეცა დრო დაფიქრებისა და შემზადებისა. დრო არ იყო სისხლიანი ხმლის გაწმედისა ქარქაშივე მის მიქცევისა. ეგრეცა ქმნა: არ დაასვენა გატეხილი მტერი, ბევრჯერ შიგ სიმაგრეთა პირს დაესხა მას თავს, დააზარალა. მაშინ მხოლოდ იმისთვის მივიდა ხერთვისს თავის ხალხთან, თავის ოჯახში, რომ თვალი გადაევლო მათთვის მზრუნველი და ისევ განშორებოდა სამოღვაწეოდ. ამ დროს ეჩვენა მას ლანდი სანატრი: მისკენ ლოცვად აღმართულ შუქურის თვალთაგან გამოკრთა ის მადლიანი ნათელი

ცისფერი, რომელს იგი ამაოდ დაეძებდა აქამდინ, რომელზეც ის ოცნებობდა ყოველთვის. ნატრობდა მარადჟამს.

მაშინ მოლანდებული სურათი და მისგან გამოწვეული შუქის მაგვარი ლბილი გრძნობა ნათელ ელვასავით არ განქრა აშოტის სულში; კვალი დასტოვა, თვისი ნასახი ახატა მასში. შემდეგში მცირე რამ საბაბიც საკმარისი იყო, იგი ნაკვალი ისევ შერხეულიყო და განმეორებით გაეშუქებინა მის გონებაში სანდომი სახე მოთაყვანე ქალისა, ხოლო სურათს აემოძრავებინა მის გულში სიამის სიმი, გამომღებელი სასიხარულო ხმისა, მთქმელი საამო ჰანგის ნაწყვეტისა.

- გული მეხსნება იმ სურათის კვლავ გაშუქებით, სიამის სიო გადამირბენს გრძნობათა შესაკრებელზედ, მახარებს ერთ წამს. ნეტა რა ნატვრას მომიძღვნიდა ის ჰანგი დამთავრებული, არა ელვასავით მსწრაფლ მიმომფრენი, ხანდაზმით ჩემს გულში დავანებული? - ფიქრობდა ვაჟკაცი.

და უხაროდა, როცა გაახსენდებოდა იგი საამო წუთი, აესახებოდა ნაზი სურათი მოსავ ქალისა.

- იქნება, ის ჩემი გრძნობა მხოლოდ შემთხვევითი იყო, მარტოოდენ იმით გამოწვეული, რომ მე თითონ ვიყავი მაშინ მხიარული და გულღია ყოველ სიმშვენივრისათვის. მოხდება: ადამიანი ვარდისფერი გრძნობით არის სავსე და სავსებისაგან თვისის ლამაზი გრძნობისა მოჰფენს გარშამო ტურფა ყვავილებს. ასკილიც მაშინ ვარდად ეჩვენება სუნნელოვნად...

- ვნახავ პაატას! გაეხარდება ფრთადაკოდილ არწივს ჩემი მისვლა. ვამცნობ ჩემს სახელმწიფო განზრახვასაც ამ ნადირობის შესახებ. ღირსია ნდობისა. მალამოსავით დაედება მის წყლულს ძნელსაკურნებელს, როცა ნახავს, არ დამვიწყებია მისი სამსახური, რაინდული მისი ნაღვაწი. წავალ, გავივლი: მაინც იმათ სოფელზედ გადადის მოკლე გზა. ნანადირევსაც მივუტან, ჩემის ხელით მოკლულს რამ ნადირს... მასაც დავხედავ, შუქიას. ნუთუ მართლა ისეთი მომხიბვლელია და შუქმფენელი? - გაიფიქრა აშოტმა, როცა მაშინ საომრად მიდიოდა.

გაკვრითაც არავის ანდო იმან ეს ფიქრი, თითქო თავის თავსაც კი გულახდით არ უცხადებდა მას. ფრიად სათუთად მიაჩნდა თვისი განზრახვა, საიდუმლო სურვილად, რომელს სხვა არ უნდა შეჰხებოდა, რომლის არსებობა სხვას არც უნდა სცოდნოდა. თუ ეგრძნოთ მისი განზრახვა, იქნება კიდეც გაეკიცხათ: სად დიდი აშოტი, - სად პაატას სახლი, რომ იქ წასასვლელად გზაც განზრახ აერჩია მას!

ეწვია მეფე პაატას, კვლავ იხილა შუქიას აღტაცებული თვალები, სასოებით მისდა მიპყრობილნი. რამდენიმე ხანი დაჰყო მათ ჭერქვეშ განიცადა მთელი კეკლუცი სილბო ამ სახიერ მშვენებისა და დარწმუნდა, რომ პირვანდელი გრძნობა არ იყო შემთხვევითი, მხოლოდ წუთიერი; თუ ეს ასე არ ყოფილიყო, არ განმეორდებოდა განცდა და უფრო მეტი სიძლიერითაც; ვეღარ აავსებდა ქალის მახლობლობლობა ვაჟკაცის სულს სიხარულით.

ახ, რანაირად მოესურვა ოდნავ მაინც შეჰხებოდა ჰაეროვანს, ხელი ეხლო მისთვის თუნდაც შემთხვევით. ვერ მოახერხა! ამ საკვირველმა ნდომამ რამდენჯერმე კინაღამ თავი წაართვა მას, კინაღამ მოძრაობაში გამოკრთა ეს მისი შეუკავებელი მისწრაფება. ძლივს შეიმაგრა თავი! ქართველი იყო, დარბაისელი, რაინდი დიდებული და თავის თავს ნებას ვერ მისცემდა, შემთხვევით ამოზვირთებული სურვილს დაეძლია იგი. არც ერთი სიტყვით, არც წარბთა შეხრით თუ თვალთა ელვარებით არ გასცა ვაჟკაცმა თვისი გულის ნადები, თვისი მედგარი სურვილი თუ მილტოლვა.

შევაქე მისი სიმამაცე, მიზანშეწონილი მოქცევა!

აშოტის დიდებულმა თავდაჭერილობამ, მისმა ფაქიზმა ქცევამ თუ მჭიდროდ მოზომილმა მიმოხვრამ უდიდესი პატივისცემა აღძრა ისეც მისგან აღტაცებულ მანდილოსანში, განაცვიფრა ის და თვის აღფრთოვანებულ ჰაზრთა დენაში ზეკაცად დასახა მან აშოტ მძლეველი, კაცღმერთადა სცნო ბუმბერაზი იგი ხორციელი.

წამოვიდა პაატას სახლიდან აშოტი, საბრძოლველად გამოეშურა, გული კი იქვე დარჩა მგრძნობიარე. მისი გონების თვალი უკან იხედებოდა, გარნა არა თვის კერისაკენ, სად მედიდურად ბრწყინავდა გურანდუხტ დედოფალი, არამედ იქით, სად ციაგობდა სათნო შუქური, წყნარი სიხარულის გამომღებ-გამომცემი, უჩინარი იგი ყვავილი ედემსა რგული.

იყო ბრძოლის დროს ისეთი საშიში წუთი, როდესაც ბუმბერაზს დასჭირდა მოეხმო ძალნიც ზეცისა გასამტკიცებლად თვის მარჯვენისა. ეს ის გასაჭირი იყო, როდესაც უმრავლეს მტერთაგან გარემო ცულს მის რაზმს თითქო აზვირთებულმა ზღვამ უნდა გადურბინოს და დაჰფაროსო. იმ განწირულების წამს ელვასავით გაურბინოს აშოტს გონებაში საგულისხმო სურათებმა. სახეთა სწრაფაში მკაფიოდ აღმოჩნდა განმარტოებული ხატება შუქურისა. იგი ჩვენება ისეთის სისწრაფით არ მიეფარა გონების თვალთა ხედვიდან, როგორც სხვა სახეები. ომის დამთავრების შემდეგ, როდესაც საუკეთესო ნადავლი მოართვეს მეფეს, მაშინვე თვალთ წინ დაუდგა სხვა დამსახურებულებთან ერთად პაატაც და მის გვერდით მისი მეუღლე შუქური,უფრო შუქური, სინამ პაატა. ეს მისი საიდუმლო განცდა იყო, მისი საკუთარი შეგრძნობა.

- აი ეს ხმალი დავსდევ იმ ვაჟკაცისთვის, რომელიც განუყრელად ჩვენთან იბრძოდა, რომელიც ეხლაც ჩვენთან არის უხილავად. პაატ იაშვილზედ ვამბობ, დაკოდილ შავარდენზედ.

- მადლი მეფის გულს, ქველობით განთქმულს!

- როცა მოვდიოდით, ისეთი თვალი გამოგვაყოლა ბეჩავმა, გული მატკინა: ჰშურდა, ჩვენთან ვერ მოდიოდა საომრად. მაინც თან გამოგვყვა მისი ცეცხლებრივი სული.

- შესაფერი იარაღი ღირსეულის ჭაბუკისათვის!

- ეს ფარღული პაატას დიასახლისისათვის. ღირსეული მეუღლე ჰყოლია. რომ აქამდის გაუძლო პაატამ საშიშ ჭრილობას, ქალის თავდადებულ მოვლასაც უნდა უმადლოდეს.

- გავბედავ, ბატონო, და მოგახსენებ: დავალებულიცა ბრძანდები მისგან.

- როგორ?!

- ადრე იმ საკვირველი გამარჯვების შემდეგ, მაგ ქალმა მოგილოცა პირველ და შემოგძღვნა თაიგული.

- მეფემ მადლი უბრძანა მაშინ იმ ქალს და ეს უდიდესი ჯილდოა ყველასათვის!

- იმ სიტყვიერ ჯილდოს ეს ნივთიერი საჩუქარი დავსძინოთ ეხლა: პირველი გულის ფიცარზედ ექნება აღბეჭდილი უხილავად, მეორე - გულ-მკერდს დაუმშვენებს კეთილს ხილულად.

- აკურთხა უფალმა მეფე მწყალობელი! მაგას რა სჯობია?!

ძვირფასი ხმალი იყო. სამკაულიც ერთ სოფლადა ღირდა, სხვილიმარგალიტისაგან შეთხზილი. ნაქვთის სიკეკლუცე და გოჰარის სიმდიდრე ერთმანეთს შეჰჯიბრებოდნენ იმის შექმნაში. ოცნებაში უკვე მორთო მეფემ ქალი ამ სამკაულით. ძლიერ დაჰშვენდა. თვალთწარმტაცმა სურათმა გაიტაცა მეფის ფიქრები. ერთს წამს იგი გარინდებული შეჰყურებდა გონებაში დასახულ სასიამო ლანდს. კარისკაცთ შენიშნეს მეფის ოცნებაში წასვლა და უძრავად გაჩერდნენ, კრინტი აღარ დასძრეს. იცოდნენ მათ თავიანთ საყვარელი ბუმბერაზის საკვირველი ჩვეულება: ხანდისხან, შესდგებოდა იგი უძრავად, თვალთ მიაბყრობდა საიდუმლო რამ ჩვენებას და იყო ისე გარინდებული. ერთს ხანს; ვეღარას არჩევდა თავის გარშემო ცხოვრებიდან გაბიჯებული, სინამდვილიდან გაღმა გამხდარი. მხოლოდ სახის მეტყველება თუ ამცნობდა გარეშეთ, რა ხასიათის ჩვენებას გაეტაცნა მეფე: ღიმილი გარდაშლილი, წარბთ შერჭმა მრისხანე. ეხლა სიხარულის ციაგი უთამაშებდა დამტკბარ სახეზედ, ოდნავ უქროდა ღიმი ბაგეზედ და ურხევდა მწყობრად მიჯრილ ღერებს ხშირის ულვაშებისა.

მეფე შემდეგაც არ ივიწყებდა პატარა ოჯახს, სძღვნიდა დავლიდან ღირს სიმდიდრესა.

როცა აშოტი გამარჯვებულად ებრძოდა მტკვრის დაბალ ველებში ხალვათად დაბინავებულ მტრის ურდოებს, ამ დროს მიაღწია მეფის კარს ბიზანტიელმა ელჩმა თავის ამალით. დედოფალმა მიიღო სტუმრები დიდებით. ნადიმი გაუმართა, შექცევა ღირსსახსოვარი. ის კი აღონებდა გურანდუხტს, სასახლე და დარბაზ-პალატები ვერ შეჰშვენოდნენ მეფურ ღირსებას: ჯერ ისევ დროებით სადგომში სცხოვრობდა მეფე, არ გადასულიყო ახალ სასახლეში, რომელს აგებდა აშოტი არტანუჯში, თვის ახალ სატახტო ქალაქში.

არტანუჯი პირველ ააშენა ვახტანგ გორგასალმა. მეფე სცდილობდა აეგო ციხე-ქალაქები იმისთანა ადგილებში, რომლებიც საუკეთესონი იყვნენ სამხედრო თვალსაზრისით და მარჯვენი მამულის დასაცველად. არტანუჯი ამისთანა ძლიერს და მარჯვე ადგილს წარმოადგენდა: იმაზედ გადადიოდა მახლობელი გზა ბიზანტიაში დასავლეთით და სომხეთში სამხრეთით. მურვან ყრუმ ბრძოლით აიღო ეს ციხე და დაანგრია. ქართველთა მეფეებს აღარ მიეცათ დრო აღედგინათ ციხე-ქალაქი. დარწმუნდა აშოტი, თბილისის დაბრუნება ადვილი არ იყო; ჯერ ბევრი ბრძოლა დასჭირდებოდა, სინამ განდევნიდა იქიდან ძლიერ მტერს. იწყო თვალიერება ადგილისა, რომელი დროებით დაენაცვლებოდა სატახტო ქალაქს. აირჩია არტანუჯი და გასცა ბრძანება, აღედგინათ ვახტანგისეული სიმაგრე. გააფართოვეს ციხე. მეფემ მოისურვა გალავანშივე აეგოთ მისი სასახლე. მრავალ დარბაზებიანი იყო სასახლე, მკვიდრად ნაგები. მაღლობზედ იდგა ციხე. მის ქვევით გააშენა ქალაქი. თავის მახლობლებს უბოძა იქ სამოსახლო ადგილები. შემწეობასაც აძლევდა მოსაწყობ-დასაშენებლად. ციხის ეკლესია პეტრე-პავლეს სახელზედ იქმნა ნაკურთხი.

დედოფალსაც მოსწონდა არჩეული ადგილი. აჩქარებდა, დაემთავრებინათ შენობები. საუკეთესო ხუროთმოძღვრები და მშენებელნი მუშაობდნენ. ციხეს გარს ფართო გალავანი ერტყა დუღაბით ნაგები, ქონგურებიანი, მრავალ საისრეებით მოწყობილი. კედელი ქონგურებთან უფრო თხელი იყო, მინამ ძირს. საისრეებიდან კაცის სიმაღლეზედ მოსდევდა შიგნით განზიდული კედელი,რომელზედაც თავისუფლად დგებოდა და მიდ-მოდიოდა მებრძოლი, რომ ესროლნა ისარი, ეტყორცნა ხელშუბი თუ შურდულის ქვა. ციხეს ღრმა სარდაფები დაატანეს სანოვაგის თუ სხვა საჭირო ნივთთა საწყობად. შუა სარდაფიდან ჩასდევდა გვირაბი, რომელი გადიოდა ართვინის წყალზედ და თავდებოდა მცირე კოშკით. გვირაბი რამდენსამე ადგილას იკეტებოდა. ციხის კუთხეებში აღმართული იყო უმაღლესი კოშკები, რომელი თავი გვირგვინისებურ იყო მოყვანილი, სვეტიდან განზე გაწეული, ისე რომ აქედან სანათურები დაჰყურებდნენ კოშკის კედლებს. ქალაქი დაბლა შენდებოდა ციხისა და მდინარის შუა. ციხეს კიდევ მეორე კედელი უნდა მოჰვლებოდა, რომელი ქალაქს უნდა ჩაჰყოლოდა ორივე მხრივ და დათავებულიყო ხევის პირას.

ბიზანტიელი ელჩები რომ ეახლნენ დედოფალს, ციხექალაქი ჯერ არ იყო დათავებული; მის დასრულებას კიდევ სჭიროდა ფული და მუშახელი. აშოტი ფიქრობდა ნივთიერი დახმარება ამ სიმაგრის დასასრულებლად და საზოგადოდ მტრისაგან აოხრებული მამულის ასაშენებლად ბიზანტიაშიც მოენახა: ბერძენთა სარგებლობაც მოითხოვდა აშოტის საბრძანებელი ერთ შეუვალ ციხედ გარდაქმნილიყო და სარკინოზთ ვეღარ შესძლებოდათ ამ გზით მიახლებოდნენ მათ საბრძანებელს. ეს იყო ერთი მიზეზთაგანი, რომ აშოტი ერთობ თავაზიან და ტკბილენა ეპისტოლეებსა სწერდა ამჟამად იმპერატორს.

ბიზანტიელებს თან საუკეთესო ხუროთმოძღვრები მოჰყვნენ. მათ უნდა დაეთვალიერებინათ ახალი ციხექალაქები, თუ საჭირო იქნებოდა, რამე რჩევა მიეცათ მშენებელთათვის. გამოცდილი მფარველი ორ მიზანს აღწევდა ამით: დაწვრილებით გაიცნობდა გეგმას იმ ციხექალაქებისას, რომლებსაც აშენებდა ან აახლებდა აშოტი, რაც გარემოებათა ცვლილების დროს დიდად დაეხმარებოდა ბიზანტიელთ; აშოტს გულს დაუდებდა ეს ყურადღება: მასში მოსჩანდა იმპერატორის მზრუნველობა, აშოტისადმი მეგობრული განწყობილება.

აშოტისაგან გამოგზავნილი დავლა მაშინ მოიტანეს დედოფლის კარს, როდესაც ის აპირებდა ელჩების გამგზავრებას არტანუჯში. ამან დიდად გაახარა გურანდუხტი, ძლიერად აგრძნობინა თავი დესპანების წინაშე. დედოფლის ამალამაც შესცვალა კილო საუბრისა, უფრო იმედიანად იწყო მსჯელობა, გულახდილად. დიდი დავლისა და მრავალმონების საშუალებით ქართველებს შეძლება ეძლეოდათ აეჩქარებინათ ციხექალაქების შენება.

დედოფალი შეგულიანდა ეხლა და განიზრახა თითონ წაბრძანებულიყო არტანუჯს, ამალისა და ბიზანტიელთა თანხლებით. ბრძანა, საზეიმოდ მოეწყოთ ეს მოგზაურობა, როგორც შეჰფეროდა გამარჯვებულ პყრობელს გამხიარულებულს. დიდებულად წარემართა მგზავრობა. მადლიერი ხალხი სიხარულით ეგებებოდა დედოფალს გზადაგზა, ქებას შესძღვნიდა, ვით თითონ აშოტს ჭირთაგან მხსნელსა, მტერთა შემმუსვრელს. გზა მოირწყო განაცემით: უხვი წყალობა მოსთოვდა დედოფლის ხელთაგან.

ძალიან კარგ გუნებაზედ დადგა გურანდუხტ: თუ შეძლება არა ჰქონდა დიდ-დიდებულად მიეღო სტუმრები დროებითს სასახლეში, მის სანაცვლოდ, ეხლა შესძლო გაეშალნა მოსულთა წინაშე აღმატება ბრწყინვალებისა და ეჩვენებინა უცხოთათვის, როგორ უყვარდა ხალხს სამეფო ოჯახი, როგორ პატივსა სცემდა მას. სეფეწულნიც თან ახლდნენ დედოფალს. მთელი სამეფო ოჯახი იძროდა გზაზედ. მეტადრე მშვენივრად შეეგებნენ დედოფალს ართვინში, სამღვდელოება თუ ერისკაცნი. ამ ზეიმით შეგებებას ხელმძღვანელობდა მოხუცი გმირი თადეოზ ართვინელი, რომელს თავის ციხედარბაზში განემზადებინა დედოფლისთვის ბინაც, სადღესასწაულო მეჯლისიც. აქვე მიიღო გურანდუხტმა მეორე წიგნი თვის მეუღლისაგან. სწერდა აშოტი:

- ვესწრაფი შენს ნახვას. მსურს პირადად გაგიზიარო ის დიდი სიხარული, რომელი ავსებს ჩემს გულს. მტერი ეხლა კი დიდხანს ვეღარ შესძლებს გაძლიერებას, კადნიერად შებრძოლებას. შეიძლება პირდაპირ არტანუჯზედ გადმოვიარო. მსხვერპლი შესწირე! გაახარე უხვი საბოძვრით ქვეშევრდომები.

დედოფალს იამა ეს წერილი: არტანუჯში შეეყრებოდა თავის გვირგვინოსან მეუღლეს და ბრწყინვალედ დაათავებდა თავის დიდებულ მგზავრობას.

ძალიან მოეწონათ ელჩებს არტანუჯის ადგილმდებარეობა, სათანადოდ დააფასეს მისი სამხედრო მნიშვნელობაც. ციხის გეგმაში მათმა ხუროთმოძღვარმა რამდენიმე შესწორება შეიტანა. შიგ ციხეში რამდენიმე ჭა ამოაღებინა. შესანიშნავი ცოდნა გამოიჩინა აქ: პირდაპირ ხელი დაადვა იმ ადგილებს, სადაც, უნდა ამოეკვეთათ ხაროები, რომ მალე მიეგნოთ ნაკადისათვის.

- მტერმა რომ შესძლოს გვირაბის პირის დაჭერა ან ზევიდან მოწამლოს მდინარე, ციხეს უთუოდ უნდა ჰქონდეს სხვა საშუალება წყლის შოვნისა. - ამცნო გამოცდილმა.

იმავე ხუროთმოძღვრის ჩვენებით იქმნა გატანილი სხვა გვირაბი მეორე მხარეს. ეს გვირაბი უწევდა ხევს, თითონ ხევში კი არ იყო გასული, ცოტა ადგილიღა იყო გასათხრელი.

- ესეთი გვირაბი გაგვყავს ჩვენ იმ მოსაზრებით, რომ უკანასკნელ ჟამს ლაშქარს შეეძლოს უჩინრად გალტოლვა. ცოტა ხნის მუშაობაღა დასჭირდებოდა შემწყვდეულ ხალხს, რომ გაიტანოს ხევში ხვრელი და გზა გაიხსნას. საიდუმლო უნდა იყოს ამ გზის არსებობა.

- როგორ დაიფარება ეს, როცა ხალხი იმუშავებს ზედ, მრავალი კაცი?

- შეიძლება! აი მონები, ტყვედ წამოყვანილნი; ესენი უნდა ამუშაოთ.

- მით უფრო ცუდი: მტერს ეცოდინება ყოველივე.

- ვერ მიხვდით! მაგვარ საიდუმლო სამუშავოების დათავებისას, მუშაკთ მოსპობენ.

დედოფალმა რამდენიმე დღე დაჰყო არტანუჯში. დაურიგა სამოსახლო ადგილები თავის მხლებლებს და მახლობლებს, რომ ისინიც იქ დასახლებულიყვნენ, სატახტო ქალაქში. მოგზაურობა და ზეიმი მთლად უჩრდილო იქმნებოდა, თუ აშოტი მიბრძანებულიყო არტანუჯს. განსაზღვრულ დროზე მეტი დარჩა იქ გურანდუხტი, ელოდა თავის მეუღლეს.

- ალბათ სახელმწიფო საზრუნველმა შეაგვიანა ბატონი მეფე ადგილობრივ, ან სხვა გზა მისცა მის მსვლელობასა, - სთქვა სახლთუხუცესმა.

- უნდა ეგეც მსწრაფლ ეცნობებინა. ისიც უნდა ემცნო, სად ჰხლებოდნენ მას ეს დესპანები! - შენიშნა დედოფალმა წყენით და მოსპო ამ საგანზედ საუბარი.

მეფეს არამც თუ დაუგვიანდა არტანუჯში წასვლა, სრულებითაც არ გამგზავრებულა იქით. სხვა გზას დაადგა ბატონი აშოტი, სხვა კვალს. სამეფო საჭიროებამ კი არ გაიწვია იგი ამ ახალ გზაზედ, გულმა გასწია იქით უძლეველი ძალით. ბრძოლის ველზედ მწყობრად და უებროდ შეასრულა განზრახული გეგმა მოქმედებისა, თითქოს მის მარჯვენას უცთომელი რამ ძალა ახელმძღვანელებდა. აზვირთებული მისი ნებისყოფა სხვა ახალ საღვაწოთაგან ისწრაფიდა მაშინვე: ეგონა გახალისებულს, რომ სხვა თვის სახელმწიფო განზრახვებსაც მსწრაფლ შეასრულებდა. გაიარა რამდენმამე დღემ და დასცხრა მისი ნებისყოფა, დაეშვა მისი მკვეთრი მისწრაფება მოქმედებისადმი. იგრძნო, რომ შეუძლებელი იქნებოდა მისთვის ყველაფრის ერთბაშად კეთება და დასრულება.

- დრო უნდა, ჩემო ხელმწიფევ, ყველაფერს. აუჩქარებელის, გარნა შეუყენებელის ნაბიჯითა ჰხამს სვლა მიზანთა განსასახებლად. საჭიროა, შესრულებული დიდ საქმის შემდეგ დასვენება, მცირედ ჟამს მაინც ახალ კვალზედ რონინი: ნებისყოფამ უნდა შეავსოს დახარჯული ძალა თვისი, მისწრაფების იმ ნაკადმა, რომელი აწარმოებს საერთო თუ სახელმწიფო ძნელ განგებლობას.

- ალბად ეგრეა! გული აღარ მიმწევს არტანუჯისკენ. იქ ზრუნვა მიმელის საფიქრებელი; იქ ისახება და იზრდება ჩემი ჰაზრი მნიშვნელოვანი: საქართველოს უნდა ჰქონდეს მეორე სატახტო ციხექალაქი ზედ ბიზანტიისა და სახალიფოს სამზღვრებზედ, რომ ადვილად მისწვდეს ორსავე სამფლობელოს, თვალი ადევნოს მათ მოძრაობას.

-.მაშ რას ინებებ ეხლა, ბატონო მეფე? იქნება, ამჯობინო, ნადიმი დაიდვა აქვე და განცხრომით განისვენო რამდენიმე დღე. ნახოს მტერმა: ქართველთათვის ზეიმიც ისევე ბუნებრივია, ზედშეწყობილი, როგორც ბრძოლა მედგარი, გრიგალივით მკვირცხლად მოქმედება.

- შრომის შემდეგ ჰშვენის ზეიმი. მაგრამ არა ჰხამს ძლეული მტრის მეტად დამცირება. მებრძოლი ფერხთქვეშ არის დღეს განრთხმული და ჩვენი ვალია დიდსულოვნად მოვეპყროთ იმას. უნდა შევუსუმბუქოდ ტვირთი დამდაბლებისა. დიდძალი ტყვეა ჩვენს ხელთ, ბევრი წარჩინებული და არ ეგების ზეაღვავლინოთ ხმა მხიარული, როცა ისინი სისხლის ცრემლითა სტირიან. თანაგრძნობით მივუსამძიმროთ ძნელი დღე. ჩვენც ბევრი გვყავს დაღუპული.

- ეგრე ემჯობინება?

- მეფე მაინც ბრძანებს, განცხრომა შეგვშვენის და ნადიმი გარდავიხადოთ.

- დავიდვათ ნადიმი შესაბამი, მაგრამ სხვაგან. მემკვიდრე წამოსულა აფხაზეთიდან. დიდის პატივით გამოუსტუმრებიათ, დიდკაცთა თანხლებით. წავიდეთ, შევხვდეთ; იქ განვიხაროთ.

- მშვენიერი დაწყებილება!

- იქიდან წავალ ხერთვისს. ვინახულებ ბიზანტიელ ელჩებს. გულხმიერად კი დაჰხვდი დესპანებს, ვეზირო: ფრიად გამოცდილნი არიან ბერძენნი, გულჩახვეულნი.

- რომ მაჯობონ, ჩემი თავი შემძულდება.

- როდის ინებებ წაბრძანებას, განკარგულება მოვახდინო, დავსძრა ლაშქარი?

დაფიქრდა მეფე. მდუმარებდა. კრიალოსანი შეუჩერდა ხელში. აღარ მარცვლიდა ქარვას. გაჩუმდნენ კარისკაცნი, რომ არ შეეყენებინათ მის ფიქრთა დენა.

გადისო აშოტმა შუბლზედ ხელი და ბრძანა:

- აჰყარეთ ჯარი. ერთი რაზმი, ცოტა, მაგრამ საუკეთესო დავლით და ტყვეებით გაისტუმრეთ მემკვიდრის შესაგებებლად. დანარჩენი ყოველივე ხერთვისსავე გაგზავნეთ სასახლეში. ზედმეტი ლაშქარი გაანთავისუფლეთ! მიხედონ თავიანთ ოჯახს და სახლ-კარს.

- შენა ბატონო?

- მე იმ გზით გავემართები, რომლით წამოველი. მშვენიერი სანადიროები ყოფილა იქით. მაშინ არ მეცალა, ეხლა შევიჯერებ გულს. მემკვიდრეც შემეყრება გზაზედ. ერთად წამოვალთ სასახლისაკენ.

- ნუ ინებებ მცირე ამალით წაბრძანებას, ხიფათი არ შეგემთხვეთ; მტერს ძლეულს მაინც არ სძინავს.

- მართალს ამბობ! სიფრთხილეს თავი არა სტკივა. თუმცა არც ძალიან საშიშია: შეძრწუნებული მტერი გვიანღა მოიკრებს უნარს მოქმედებისას.

დაასკვნა მეფემ დაბრუნება წინანდელი გზით, მცირე ამალით. ამ გზის არჩევის მიზეზი ის არ იყო, რომელიც იმან დაასახელა: ნადირთა მუსრვა აღარ ეხალისებოდა კაცთა მუსვრით დაღლილ მის მარჯვენას. აფხაზეთით მომავალ შვილის და აფხაზთა დესპანის გზაზედ შეხვედრა შეუფერებელი იყო მისთვის: მეფე არ მისწურავდა გზას იქამდინ, რომ შეჰგებებოდა მომავალს, თუნდაც შემთხვევით. ბოლო ადგილი მისის წინსვლისა სოფელი ქვაყრილი იყო ერუშეთში, სად ერთხელ ომად მომავალმა დაისვენა პაატას სახლში, იქ დაბმულიყო ვაჟკაცის გული, შუქურის სარტყლით დაბორკილიყო. ეს ჰაზრი მაშინ მოუვიდა აშოტს, როდესაც ძვირფასი ფარღული ასწია მაღლა და მზის შუქზედ გახედა მარგალიტებს. სამკაულით დამშვენებული შუქურის გულ-მკერდი ცხადად წარმოუდგა მას, ძლიერ მკაფიოდ. ერთს ხანს გოჰარი ისე უძრავად შერჩა მას ხელში. სულით გატაცებული იქმნა იგი შუქურისას, მისი გონების თვალი ხარბად დაჰმზერდა მოკრთალებით ამოკვეთილ საყელოს ქალის ტალავარისას საიდან ოდნავ მზეობდა სპეტაკი მკერდი კდემამოსილი. ადრე ვაჟკაცის თვალი წამს შეჩერდა ამოჭრილი გულისპირის კუწუბებზედ. შეუძლებელი იყო მეტის ხნით შეყენება ხედვის ისრისა: ქმარი გვერდს ეჯდა ქალს, საშიში იყო შეენიშნა სხვის თვალი მსურველი თვისი მეუღლის თუნდ საყელოზედ, ქალმა მაინც იგრძნო აშოტის თვალთაგან ნაკვესთა კრთობა და უნებლიეთ ხელი შეახო გულის ქინძისთავს, რომ გაემაგრებინა ის, თუ მეტად მოჰფენოდა კაბის საყელო. ეხლა აშოტმა ის ხელიც ცხადად დაინახა, სპეტაკ ხორცსხმული პაწაწა ხელი, შაქრისაგან ნაქანდაკები მოგრძო თითები. წამიერი იყო ეს ჩვენება, მაგრამ ისეთი ძლიერი, რომ მიჰხარა მისკენ ნებისყოფა ბუმბერაზისა. დაასკვნა მეფემ მსწრაფლ შესდგომოდა შუქურის გზასა.

- რას იტყვი, ვეზირო, მეფემ თუ ფეხი დასდგა რომელსამე ოჯახში და მიიღო იქ პატივი შესაფერი, ხომ შეჰშვენის სიკეთით აღნიშნოს შემთხვევა?

- ოღონდაც რომ შეჰშვენის! აუცილებელიც არის ეგ, ბატონო მეფევ.

- აუცილებელია! მოგეხსენება, რა ძვირფასად აღინიშნა ის ადგილი, სად ღმერთი ეჩვენა მოსეს. მეფეც ღვთის სახეა ქვეყანაზედ. კარგად აღარ მახსოვს თითონ სიტყვები, ხუცესს ეხსომება:

- ”და იხილეს, სადა იგი იდგა უფალი ღმერთი. და ქვეშე ფერხთა მისთა, ვითარცა ქმნილი მდნარისა ქვისაგან საპფირონისა და ხილვა მისი, ვით სამყაროსი ცისა წმიდისა”.

- კარგად მომაგონე, მამაო! მიამა სიტყვა.

- გამოცდილი კაცი ხარ, ჩაკვირვებული და ესეც მითხარ, რადა ხდება: დიდ განსაცდელში გონების თვალთ წინ ელვისა გვარად გამოკრთებიან სურათები გარდავლილ ცხოვრებიდან, ბევრჯერ ისეთები, რომლებსაც არავითარი კავშირი არა აქვთ განსაცდელთან?

- ნამდვილად შეგინიშნავს! ვყოფილვარ განწირულებაში და საბედისწერო წამს გარდამშლია თვალთ შემთხვევები წარსულიდგან, საამო ჩვენებებიც. არ ვიცი, რად, მხოლოდ დავსძენ: ის ძვირფასი სურათები უძვირფასესნი შექმნილან ჩემთვის.

- მისთვის მომწონხარ, რომ შენსა სიტყვაში ბევრჯერ ვკითხულობ განცდას ჩემის სულისას.