(წიგნიდან: «კაცობრიობის ციკლი»)

თავისი ფიზიკური აღმოჩენების სიდიადით და მხოლოდ მატერიის არსებობის იდეით შეპყრობილი თანამედროვე მეცნიერება დიდი ხნის განმავლობაში ცდილობდა ფიზიკურ მონაცემებზე დაეფუძნებინა თვით სულისა და გონების, ისევე როგორც ადამიანსა და ცხოველში მოქმედი ბუნების კვლევა-ძიება, რაშიც ყველა სხვა საბუნებისმეტყველო მეცნიერებაზე არანაკლებ მნიშვნელოვანი იყო ფსიქოლოგიის ცოდნა. მეცნიერული ფსიქოლოგია დაეყრდნო როგორც ფიზიოლოგიას, ისე ტვინისა და ნერვული სისტემის საფუძვლიან შესწავლას. ამდენად, გასაკვირი არ არის, რომ ისტორიასა და სოციოლოგიაში ყურადღების ცენტრში მოექცა გარეგანი მონაცემები, კანონები, ინსტიტუტები, რიტუალები, კოსტუმები, ეკონომიკური ფაქტორები და ეკონომიკური განვითარება, მაშინ როდესაც უყურადღებოდ დარჩა უფრო ღრმა ფსიქოლოგიური ელემენტები, ეგზომ მნიშვნელოვან როლს რომ ასრულებს ადამიანის _ მენტალური, ემოციური, წარმოსახვით სავსე არსების - აქტივობებში. ამგვარი მეცნიერება ისტორიას და სოციალურ განვითარებას შეძლებისდაგვარად ხსნის ეკონომიკური აუცილებლობით თუ მოტივაციით, ამ სიტყვის უფართოესი მნიშვნელობით. არსებობენ ისეთი ისტორიკოსებიც, რომლებიც უარყოფენ ან თავიდან იცილებენ - როგორც მეტისმეტად მეორეხარისხოვანს _ იდეის ქმედითობას და მოაზროვნის გავლენას ადამიანის ინსტიტუტების განვითარებაზე. მაგალითად, ფიქრობენ, რომ საფრანგეთის რევოლუცია ზუსტად ისევე და ზუსტად იმავე დროს მოხდებოდა იმ შემთხვევაშიც კი, რუსოს და ვოლტერს რომ არაფერი დაეწერათ და მეთვრამეტე საუკუნის ფილოსოფიურ მოძრაობასაც არ ეაზროვნა ესოდენ გაბედულად და რადიკალურად.
მაგრამ ბოლო ხანებში ეჭვქვეშ დადგა მატერიის საკმარისობა გონებისა და სულის ასახსნელად და დაიწყო ფიზიკურ მეცნიერებათა ჰეგემონიისგან განთავისუფლების მოძრაობა, თუმცა ამ უკანასკნელმა ჯერჯერობით მხოლოდ რამდენიმე მოუქნელი და ჩანასახოვანი ნაბიჯი თუ გადადგა. და მაინც, უკვე იწყება იმის გაგება, რომ სოციალურ-ისტორიული განვითარების ეკონომიკური მოტივებისა თუ მიზეზების მიღმა ღრმა ფსიქოლოგიური და თვით სულიერი ფაქტორები მოქმედებს. ომამდელ გერმანიაში - როგორც რაციონალიზმის და მატერიალიზმის მეტროპოლიაში, ისე, ბოლო საუკუნენახევრის მანძილზე, ახალი აზრისა და კეთილ-ბოროტის თუ მარგებელ-მაწყინარის საწყისი ტენდენციების სამშობლოში - ჩაისახა და ორიგინალურად ჩამოყალიბდა ისტორიის პირველი ფსიქოლოგიური თეორია. ახალ სფეროში განხორციელებული პირველი მცდელობები იშვიათად თუა ბოლომდე წარმატებული. ჰოდა, ამ თეორიის შემქმნელმა გერმანელმა ისტორიკოსმაც ბრწყინვალე იდეა კი წამოაყენა, მაგრამ მას ვერც ძალიან შორს გაჰყვა და ვერც ძალზე ღრმად. მაინც მეტისმეტად ხშირად ეუფლებოდა ეკონომიკური ფაქტორის დიდი მნიშვნელობის განცდა და, ევროპული მეცნიერების არსებითი ნაწილის მსგავსად, მისი თეორიაც მოვლენებს გაცილებით უკეთ წარმოაჩენდა და ახარისხებდა, ვიდრე განმარტავდა. ამის მიუხედავად, მისმა ძირეულმა იდეამ აზრისაღმძვრელი და სხივოსანი ჭეშმარიტება გამოხატა. ნამდვილად ღირს, რომ თვალი მივაპყროთ ამ იდეის მიერ დასახულ ზოგიერთ პერსპექტივას, მეტადრე - აღმოსავლური აზრისა და გამოცდილების შუქზე.
ევროპის და, უწინარეს ყოვლისა, გერმანიის ისტორიაზე დაყრდნობით, თეორეტიკოსი ლამპრეხტ ფიქრობდა, რომ ადამიანთა საზოგადოება გადის გარკვეულ ფსიქოლოგიურ ეტაპებს, რომლებსაც მან, შესაბამისად, სიმბოლური, ტიპური და პირობითი, ინდივიდუალისტური და სუბიექტური ეტაპები უწოდა. ეს განვითარება ქმნის ერთგვარ ფსიქოლოგიურ ციკლს, რომელსაც უნდა მიჰყვეს ერი თუ ცივილიზაცია. მსგავსი კლასიფიკაციები აშკარად შეიძლება ცდომილებაში შეიყვანოს საკუთარმა სიხისტემ და ბუნებრივი ხვეულებისა თუ ზიგზაგების შეცვლამ სწორი მენტალური ხაზით. ადამიანისა და მის მიერ შექმნილ საზოგადოებათა ურთულესი ფსიქოლოგია მრავალმხრივი და ურთიერთშერეული ტენდენციებისგან შედგება და ესოდენ ხისტ და ფორმალურ ანალიზს ვერ დაექვემდებარება. ფსიქოლოგიური ციკლის ასეთი თეორია ვერც იმას გვიხსნის, თუ საკუთრივ რაში მდგომარეობს მისი ფაზების შინაგანი საზრისი, მათი თანმიმდევრობის აუცილებლობა, მათი ხაგრძლივობა და დასასრული. მაგრამ გონების ან ბუნების კანონების გაგებისათვის, აუცილებელია გავაანალიზოთ მათი დამზერადი ელემენტების, ძირითადი შემადგენელი ნაწილების, დომინანტური ძალების მუშაობა, თუმცა ეს ყოველივე, შესაძლოა, ვერსად მოვიძიოთ ცალ-ცალკე და იზოლირებულად. გვერდს ავუვლი თვით ლამპრეხტის დამოკიდებულებას თავის იდეასთან. მის მიერ შემოთავაზებული სახელწოდებები - თუკი მათ შინაგან აზრსა და ღირებულებას განვჭვრეტთ _ რამდენადმე მაინც გაანათებენ ჩვენი ისტორიული ევოლუციის სქლად შეფუთულ საიდუმლოს და ძიების წარმართვაც სწორედ ამ მიმართულებით იქნება ყველაზე უპრიანი.
სადაც არ უნდა მოვიხელთოთ ადამიანური საზოგადოება მის «პრიმიტიულ» საწყისებში ან ადრეულ ეტაპებზე , _ მნიშვნელობა არა აქვს, შედარებით კულტურულია ის თუ ველური, ეკონომიკურად განვითარებული თუ ჩამორჩენილი, - უეჭველად ვპოულობთ მკაცრად სიმბოლურ მენტალობას, რომელიც მართავს ან, სულ ცოტა, გამსჭვალავს მაინც მის აზროვნებას, წეს-ჩვეულებებსა და ინსტიტუტებს. სიმბოლურს, ანუ რის გამომხატველს? ჩვენ ვხედავთ, რომ ეს სოციალური საფეხური ყოველთვის რელიგიური და, ამ თავის რელიგიაში, აქტიურად წარმოსახვითია. სიმბოლიზმი და წარმოსახვისმიერი ან ინტუიციური რელიგიური გრძნობა ბუნებრივად ენათესავება ერთმანეთს და მუდამ გვერდიგვერდ დგას, განსაკუთრებით - ადრეულ თუ პრიმიტიულ საზოგადოებრივ ფორმაციებში. როდესაც ადამიანი უპირატესად ინტელექტუალური, სკეპტიკური, რაციონალურად მოაზროვნე ხდება, ამით ის ინდივიდუალისტური საზოგადოებისთვის ემზადება, სიმბოლოების ეპოქაცა და პირობითობების ეპოქაც მისთვის ან უკვე ჩავლილია ან ღირებულებას კარგავს. ასე რომ, სიმბოლო იმის განსახიერებაა, რის არსებობასაც ადამიანი თავისი თავის, თავისი ცხოვრებისა და აქტივობის მიღმა გრძნობს, ანუ - ღმერთების, ღვთაებრივის, უღრმესი და უვრცესი უსახელოსი, საგანთა ცოცხალი, დაფარული და იდუმალი ბუნების. მისი ყველა რელიგიური და სოციალური ინსტიტუტი, მისი ცხოვრების ყველა ფაზა თუ მომენტი ის სიმბოლოებია, რომლებშიც ცდილობს გამოხატოს რაც იცის ან რასაც გუმანით ხვდება მისი ცხოვრების მიღმა მოქმედ მისტიკურ ნაკადებზე, რომლებიც აყალიბებენ, მართავენ ან, სხვა თუ არაფერი, დროდადრო მაინც იჭრებიან მის არსებობაში.
თუკი ინდური საზოგადოების დასაბამს გავხედავთ, გავხედავთ შორეულ ვედურ ეპოქას, - რომელიც დღეს აღარ გვესმის, რაკი ის მენტალობა აღარ გვაქვს, - დავინახავთ, რომ იქ ყველაფერი სიმბოლურია. მსხვერპლშეწირვის რელიგიური ინსტიტუტი წარმართავს მთელ საზოგადოებას, მის წუთებსა და წამებს. ბრაჰმანებისა და უპანიშადების ზედაპირული შესწავლაც კი გვიდასტურებს, რომ მსხვერპლშეწირვის რიტუალი ყოველ ნაოჭში და ყოველ დეტალში მისტიკურად სიმბოლურია. ის თეორია, რომლის მიხედვითაც მსხვერპლშეწირვა ხდებოდა ბუნების ღვთაებათა საამებლად, მათგან ამსოფლიური კეთილდღეობის მისაღებად, ბოლოს კი - სამოთხეში მოსახვედრად, არის გაუგებრობა უფრო გვიანდელი კაცობრიობის მხრიდან, კაცობრიობის, რომელიც უკვე ღრმად ჩაითრია ინტელექტუალურმა და პრაქტიკულმა აზროვნებამ, - პრაქტიკულმა თავის რელიგიაში, თვით თავის მისტიციზმსა და სიმბოლიზმში, - რის გამოც მან ვეღარ შეაღწია ძველ სულში. იმ ეპოქაში კი, არათუ მხოლოდ საკუთრივ რელიგიური თაყვანცემა, თვით საზოგადოებრივი ინსტიტუტებიც კი გამუდმებით იმსჭვალებოდა სიმბოლური სულით. აიღეთ რიგვედას ჰიმნი, რომელიც დღეს ქორწინების - ორი ადამიანის შეუღლების - ჰიმნად მიიჩნევა და რომელსაც მართლაც ამ დანიშნულებით აღავლენდნენ გვიანდელ ვედურ საუკუნეებში. არადა, ამ ჰიმნის მთელი აზრი სურიას - მზის ქალიშვილის - თანმიმდევრულ ქორწინებებშია სხვადასხვა ღმერთებთან. ხოლო ადამიანური ქორწინება სრულებით დაქვემდებარებული მოვლენაა, რომელსაც მთლიანად ფარავს და წარმართავს ღვთაებრივ-მისტიკური ფიგურა და რომელიც ამავე ფიგურის ტერმინებით მოიხსენიება. თუმცა ისიც უნდა ითქვას, რომ, ძველი პოეზიის უფრო გვიანდელი ნიმუშებისგან განსხვავებით, ღვთაებრივი ქორწინება აქ ჯერ კიდევ არ წარმოადგენს ადამიანთა შეწყვილების აღსანიშნავ თუ დამამშვენებელ დეკორატიულ სახესა თუ პოეტურ სამკაულს. პირიქით: ადამიანი დაბლამდგომი არსებაა და მხოლოდ განასახიერებს ღვთაებრივს. სწორედ ეს განსხვავება წარმოაჩენს მთელ კონტრასტს უძველეს მენტალიტეტსა და საგნებზე ჩვენს თანამედროვე შეხედულებებს შორის. ეს სიმბოლიზმი დიდი ხნის განმავლობაში ზემოქმედებდა ქორწინებასთან დაკავშირებულ ინდურ წარმოდგენებზე და, პირობითი აზრით, არც ახლა მისცემია დავიწყებას, თუმცა ან ჩვენ აღარ გვესმის იგი ან თვითონ დაკარგა ქმედითობა.
გაკვრით ისიც შეგვიძლია აღვნიშნოთ, რომ კაცსა და ქალს შორის კავშირის ინდურ იდეალს იმთავითვე სიმბოლურად განასახიერებდა ურთიერთობა პურუშასა და პრაკრიტს (ვედებში ნრისა და გნას) - სამყაროში მოქმედ მამრსა და მდედრ ღვთაებრივ პრინციპებს შორის. გარკვეულწილად, პრაქტიკული თანაფარდობაც კი არსებობს მდედრობით სქესსა და ამ იდეას შორის. ძველვედურ პერიოდში, როცა სიმბოლურ კულტში მდედრული პრინციპი მამრულის თანასწორი იყო, - ამ უკანასკნელის გარკვეული უპირატესობის გათვალისწინებით, - ქალი თანაბრად იყო მამაკაცის მეგობარიცა და დამატებაც. მოგვიანებით, როდესაც პრაკრიტი იდეურად პურუშას ექვემდებარება, ქალიც მთლიანად დამოკიდებული ხდება მამაკაცზე, მხოლოდ მისთვის არსებობს და, ასე გასინჯეთ, დამოუკიდებელი სულიერი არსებობაც კი აღარ გააჩნია. ტანტრულ შაკტას რელიგიაში, სადაც ქალური პრინციპი უმაღლეს საფეხურზე დგას, არსებობს მცდელობა, რომელსაც საზოგადოებრივ პრაქტიკაში განხორციელება არ უწერია (თუნდაც ტანტრული კულტი ვერასოდეს განთავისუფლდეს ბოლომდე ვედანტური იდეის მორჩილებისგან): ქალის გადაქცევა ღრმა მოწიწების და თვით თაყვანისცემის საგნად.
ან _ რაკი ეს მაგალითი საუკეთესოდ წაგვადგება - ავიღოთ ოთხნაწილიანი ვედური ინსტიტუტი კატურვარნა, უმართებულოდ წოდებული ოთხი კასტის სისტემად (რადგან კასტა პირობითი ინსტიტუტია, ვარნა - სიმბოლური და ტიპური). ჩვენ გვითხრეს, რომ საზოგადოების ოთხნაწილიანი ინსტიტუტი ჩამოაყალიბა პოლიტიკური მიზეზებით გართულებულმა ეკონომიკურმა ევოლუციამ. დიდად შესაძლებელია1, მაგრამ მნიშვნელოვანი ისაა, რომ ვედების ეპოქის ადამიანები ამ საკითხს ასე არ უყურებდნენ და ვერც შეხედავდნენ. თუ ჩვენ ვკმაყოფილდებით სოციალური მოვლენის პრაქტიკულ-მატერიალური ახსნით და უფრო შორს აღარ ვიყურებით, ისინი მატერიალურ ფაქტორებს დიდად არ დაგიდევდნენ ან მხოლოდ დაქვემდებარებულ როლს ანიჭებდნენ და, უწინარეს ყოვლისა, ამ მოვლენის სიმბოლურ, რელიგიურ თუ ფსიქოლოგიურ საზრისს ეძებდნენ. ეს ჩანს ვედების პურუშასუკტაში, სადაც საზოგადოების ოთხი კლასი ისეა აღწერილი, როგორც შესაქმის პროცესში მყოფი ღვთაების სხეულიდან - მისი თავიდან, მკლავებიდან, ბარძაყებიდან და ფეხებიდან - გამოსული რამ. ჩვენთვის ეს მხოლოდ პოეტური სახეა, რომლის საზრისი ის არის, რომ ბრაჰმანები იყვნენ ცოდნის ადამიანები, კშატრიები - ძალაუფლების, ვაიშიები - მეწარმეები და საზოგადოების მომმარაგებლები, შუდრები კი - მოსამსახურეები. თითქოს ამით ყველაფერი ითქვა, თითქოს იმდროინდელი ადამიანები ღრმა მოწიწებას განიცდიდნენ უბრალო პოეტური სახეების მიმართ, ბრაჰმას სხეული იქნებოდა ეს თუ სურიას ქორწინებები, და მხოლოდ მათზე აგებდნენ რიტუალურ-საკრალური ცერემონიის დახვეწილ სისტემებს, გამძლე ინსტიტუტებს, დიდ სოციალურ დემარკაციებს და ეთიკურ დისციპლინას! შორეული წინაპრების აზროვნებაში ჩვენ მუდამ ჩვენსავე მენტალობას ვკითხულობთ და ამიტომაც ვერაფერს ვპოულობთ იქ, წარმოსახვის უნარით დაჯილდოებული ბარბაროსების გარდა. ჩვენთვის პოეზია ინტელექტისა და ფანტაზიის განავარდებაა, წარმოსახვა - თავშესაქცევი სათამაშო, გონების ფიცარნაგზე ჩვენს გასართობად აცეკვებული გოგონა. მაგრამ ძველებისთვის პოეტი დაფარულ ჭეშმარიტებათა გამომთქმელი ქურუმი იყო, წარმოსახვა კი - არა მოცეკვავე კურტიზანი, არამედ ღვთის სახლში საკრალური წესის აღმსრულებელი ქურუმი ქალი, რომელსაც ფიქციები კი არ უნდა ექსოვა, არამედ რთული და დაფარული რეალობა გაეცხადებინა. ვედური მეტაფორაც კი სერიოზულ მიზანს ემსახურება: გადმოსცეს სინამდვილე და არა აზრის საამური გამონაგონი. ამ ქურუმებისთვის სახე დაფარულის გამოსამჟღავნებელ სიმბოლოს წარმოადგენდა და მას სწორედ იმიტომ მიმართავდნენ, რომ ნათლად მიენიშნებინათ გონებისათვის ის, რასაც მხოლოდ ლოგიკურ-პრაქტიკული აზრის ან ფიზიკურ-ზედაპირულის გამოსათქმელად ვარგისი ინტელექტუალური სიტყვა ვერანაირად ვერ გამოთქვამდა. რაკი ღვთაებრივ რეალობას გამოხატავდა, შემოქმედის სხეულის ეს სიმბოლო მათთვის სახეზე უფრო მეტი რამ იყო. ადამიანთა საზოგადოებაც მათთვის კოსმიური პურუშას გამოვლენის მცდელობას წარმოადგენდა, პურუშასი, რომელიც თავის თავს სხვანაირადაც ანუ მატერიალურ და სუპრაფიზიკურ სამყაროშიც გამოხატავდა. ადამიანიცა და კოსმოსიც ერთი და იმავე დაფარული რეალობის სიმბოლოები და გამოხატულებაა.
ამ სიმბოლური მიმართებიდან წამოვიდა ტენდენცია, რომ ყოველივე საზოგადოებრივს საკრალური და რელიგიური საიდუმლოს სახე მიეღო, თუმცა კი დიდი თავისუფლებით ყველა მისეულ ფორმაში, ისეთი თავისუფლებით, რომელსაც «ველურ» საზოგადოებათა ხისტ წყობაში ვეღარ ვპოულობთ, რადგან ისინი სიმბოლურიდან უკვე პირობით ეტაპზე არიან გადასულები, თანაც - დაღმავალი და არა აღმავალი ხაზით. ყველაფერს სულიერი იდეა მართავს; მის მსახურებაში არსებული სიმბოლურ-რელიგიური ფორმები პრინციპად არის ფიქსირებული; სოციალური ფორმები არამდგრადი, თავისუფალი და უსასრულო განვითარების პოტენციის მქონეა. თუმცა ერთი რამ - ფსიქოლოგიური ტიპი - მტკიცე განსაზღვრულობისკენ ისწრაფვის. ამრიგად, თავდაპირველად გვაქვს საზოგადოების ოთხი ფენის სიმბოლური იდეა, რომელიც - თუ გამოვიყენებთ აბსტრაქტულ-ფიგურულ ენას, რომელსაც ვედების ხანის მოაზროვნენი არ მიმართავდნენ და, ალბათ, ვერც გაიგებდნენ, მაგრამ რომელიც ყველაზე მეტად შეესატყვისება ჩვენს ამჟამინდელ გაგებას - გამოხატავს ღვთაებრივს, როგორც ცოდნას ადამიანში, ღვთაებრივს როგორც ძალმოსილებას, ღვთაებრივს როგორც პროდუქციას, სიამოვნებას და ორმხრივობას, ღვთაებრივს როგორც მსახურებას, მორჩილებასა და შრომას. ეს დაყოფა ოთხ კოსმიურ პრინციპს პასუხობს: სიბრძნეს, რომელიც ქმნის საგანთა წესსა და წესრიგს; ძალას, რომელიც მას ადასტურებს, ზურგს უმაგრებს და აძლიერებს; ჰარმონიას, რომელიც მის ცალკეულ ნაწილებს ერთმანეთს უთანხმებს; შრომას, რომელიც ამ ყველაფერს ახორციელებს. გარდა ამისა, ეს იდეა საფუძვლად დაედო მტკიცე, თუმცა არა ხისტ სოციალურ წესრიგს, რომელიც ეყრდნობა, პირველ რიგში, ტემპერამენტსა და ფსიქიკურ ტიპს (გუნა) და მის შესატყვის ეთიკურ დისციპლინას, მეორე რიგში კი - სოციალურ და ეკონომიკურ ფუნქციას. თუმცა ფუნქცია არ იყო პირველდაწყებითი ან ერთადერთი ფაქტორი, არამედ განისაზღვრა მისივე შესატყვისობით მოცემულ ტიპთან და მისი გამოსადეგობით მოცემული დისციპლინისთვის. ამ ევოლუციის პირველი, სიმბოლური ეტაპი უპირატესად რელიგიურ-სულიერია. რაც შეეხება სხვა ელემენტებს - ფსიქოლოგიურს, ეთიკურს, ეკონომიკურს, ფიზიკურს - ისინი მხოლოდ ცენტრალურ იდეას ექვემდებარება. მეორე ეტაპი, რომელსაც ჩვენ ტიპურს ვუწოდებდით, უპირატესად ფსიქოლოგიური და ეთიკურია; ყოველივე დანარჩენი - თვით სულიერი და რელიგიურიც კი - ფსიქოლოგიურ იდეას და მის გამომხატველ ეთიკურ იდეალს ემსახურება. ამ დროს რელიგია მისტიკურ დადასტურებად ევლინება ეთიკურ მოტივსა და დისციპლინას, დჰარმას. ამაშია რელიგიის ძირითადი სოციალური გამოყენება, ყოველივე დანარჩენში ის უფრო და უფრო არაამქვეყნიური ხდება. ადამიანში ღვთაებრივი არსების ან კოსმიური პრინციპის გამოხატვის იდეა უწინდებურად აღარ დომინირებს ან უკანა პლანზე ინაცვლებს და, საბოლოოდ, ჯერ პრაქტიკიდან, შემდეგ კი თვით სიცოცხლის თეორიიდანაც ქრება.
ტიპური ეტაპი ქმნის დიდ სოციალურ იდეალებს, რომლებიც ადამიანის გონებაში მაშინაც კი რჩება, როდესაც თვით ეტაპი უკვე ჩავლილია. მთავარი, რასაც ეს უკანასკნელი ტოვებს თავისი სიკვდილის შემდეგ, არის საზოგადოებრივი პატივ-ღირსების იდეა. იგულისხმება ღირსება ბრაჰმანისა, რომელიც წმინდად და ღვთისმოსავად ცხოვრობს, მოწიწებით ეპყრობა სულიერ და გონებრივ ღირებულებებს, უანგაროდ ესწრაფვის ცოდნას და სიბრძნეს; ღირსება კშატრიასი, რომლის არსებობა მამაცური, რაინდული, ძალმოსილი, ამაყად თავშეკავებულ-გაკონტროლებული და ზნეკეთილია, ამ კეთილშობილებიდან გამომდინარე ყველა ვალდებულებითურთ; ღირსება ვაიშიასი, რომლის საქმიანობაშიც მჟღავნდება დანაწილების კეთილსინდისიერება, ვაჭრული ერთგულება, ხარისხიანი პროდუქცია, წესრიგი, ლიბერალობა და ფილანტროპია; ღირსება შუდრასი, რომელიც სხვებს ექვემდებარება, ერთგულად და უანგაროდ ემსახურება... მაგრამ ეს ყველაფერი თანდათანობით კარგავს ნათელ ფსიქოლოგიურ იდეაში გადგმულ ცოცხალ ფესვს და ბუნებრივად კი აღარ მოჩქეფს ადამიანის შინაგანი ცხოვრებიდან, არამედ პირობითობად იქცევა, თუმცა კი - ყველაზე კეთილშობილ პირობითობად. დაბოლოს, ცოცხალ სინამდვილეს აზრში და ბაგეზე დარჩენილი ტრადიცია ცვლის.
ტიპური ეტაპი ბუნებრივად გადაიზრდება პირობით ეტაპში. ასეთი საზოგადოება მაშინ იბადება, როცა სულის ან იდეალის გარეგნული თანადგომა თუ გამოხატვა თვით იდეალზე უფრო არსებითი ხდება; როცა ადამიანის სხეული ან თვით სამოსიც კი უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე საკუთრივ ადამიანი. ასე მაგალითად, კასტის ევოლუციაში, ოთხნაწილიანი ეთიკური წესრიგის გარე საყრდენთაგან - დაბადება, ეკონომიკური ფუნქცია, რელიგიური რიტუალი და მსახურება, ოჯახის ადათი - თითოეულის პროპორციები უზომოდ გაიზარდა. თავდაპირველად, საზოგადოებრივი წყობისთვის, დაბადება არ ატარებდა პირველხარისხოვან მნიშვნელობას. მაგრამ შემდგომში, როცა ტიპური სტადია, როგორც ასეთი, დაფიქსირდა, აუცილებელი შეიქნა მისი შენარჩუნება განათლებითა და ტრადიციით, რის შემდეგაც ერთიცა და მეორეც ბუნებრივად გადავიდა მემკვიდრეობით რუტინაში. ასე მაგალითად, ბრაჰმანის ვაჟიშვილს უკვე ისე უყურებდნენ, როგორც ბრაჰმანს; დაბადება და პროფესია მემკვიდრეობითი შეთანხმების ორმაგ ხუნდს წარმოადგენდა იმ დროს, როდესაც ეს შეთანხმება ყველაზე უფრო მდგრადი და თავისივე ხასიათის ერთგული იყო. დამყარდა მკაცრი წესრიგი და, თავისი მნიშვნელობით, ეთიკური ტიპის შენარჩუნების მომენტმაც პირველი საფეხურიდან უკვე მეორე ან სულაც მესამე საფეხურზე ჩამოინაცვლა. ოდესღაც მთელი სისტემის საფუძველი, ამჯერად ის აღარ იყო აუცილებელი გვირგვინი თუ «მწვერვალ-სამშვენისი», - ამას მოითხოვდა მოაზროვნე ან იდეალური კოდექსის შემქმნელი, ოღონდ არა თვით საზოგადოება და მისი პრაქტიკული ცხოვრება. და რაკი აუცილებელი აღარ იყო, ის მხოლოდ ორნამენტულ ფიქციად იქცა. საბოლოოდ, დაშლა დაიწყო თვით ეკონომიკურმა ბაზისმაც: დაბადება, ოჯახის ადათი და ნარჩენები, დეფორმაციები, აზრსმოკლებული თუ ფანტაზიისმიერი რელიგიური ნიშნისა და რიტუალის ახალი გამონაზარდები, ძველი ღრმა სიმბოლიზმის საფრთხობელა და კარიკატურა, - აი, რა იქცა კასტური სისტემის შემკვრელად ძველი საზოგადოების რკინის ეპოქაში. ეკონომიკურად წარმატებულ პერიოდში მღვდელი და პანდიტი ბრაჰმანის სახელქვეშ ინიღბებიან, არისტოკრატი და ფეოდალი - კშატრიას სახელქვეშ, ვაჭარი და ფულისმშოვნელი - ვაიშავას სახელქვეშ, ნახევრადმშიერი მუშა და ეკონომიკური მონა - შუდრას სახელქვეშ. როდესაც ეკონომიკური ბაზისი იშლება, მაშინ ძველი სისტემის ბინძური და სნეული დაუძლურებაც იწყება. მისგან დარჩენილია მხოლოდ სახელი, ნიჟარა, სუროგატი, რომელიც ან საზოგადოების ინდივიდუალისტური პერიოდის ტიგელში უნდა გადადნეს ან საბედისწერო უძლურებითა და სიყალბით აღიბეჭდოს მასზე მიტმასნილ ცხოვრების სისტემაზე. ასეთია, ფაქტობრივად, კასტური სისტემის გუშინდელ-დღევანდელი მდგომარეობა ინდოეთში.
კონვენციური ეპოქის ტენდენციაა დააფიქსიროს, მკვიდრად გაანაწილოს, გააფორმოს, ააგოს წოდებებისა და იერარქიების სისტემა, სტერეოტიპული რელიგია; განათლებას და წრთვნას ტრადიციული და უცვლელი ფორმა მიანიჭოს; აზრი ეჭვმიუტანელ ავტორიტეტებს დაუქვემდებაროს; სასრულობის იარლიყი მიაკრას იმას, რასაც თვითონვე მიიჩნევს ადამიანის დასრულებულ ცხოვრებად. საზოგადოების კონვენციურ ეპოქას თავისი ოქროს პერიოდი მაშინ უდგას, როდესაც მისივე შთამაგონებელი სული და აზრი დასაზღვრულია, თუმცა _ ჯერ კიდევ ცოცხალი, ანუ ეს სული და აზრი ჯერ კედელში არ დაუტანებია, არ გაუშეშებია და არ ჩაუკლავს მათი საპყრობილეში ჩამსმელი სტრუქტურის მზარდ სიმკვრივეს. მომდევნო თაობების დაშორებულ მზერაში ოქროს ეპოქა ხშირად ძალზე ლამაზი და მიმზიდველია თავისი სიმეტრიით, მოწესრიგებულობით, დახვეწილი სოციალური სტრუქტურით, მისი ნაწილების განსაცვიფრებელი შეწონილობით კეთილშობილ მთელთან. იყო დრო, როცა თანამედროვე ლიტერატორი, არტისტი ან მოაზროვნე აღფრთოვანებით ან ლტოლვის მსგავსი განცდით გაჰყურებდა შუა საუკუნეების ევროპას. არადა, მაშინდელი პოეზიის, კეთილშობილების, სულიერების შორიდან მჭვრეტელს ავიწყდებოდა იმ პირქუშ საუკუნეთა სიგიჟე, უვიცობა, უკეთურობა, სისასტიკე, დამთრგუნველობა, იმ მშვიდი ზედაპირის ქვეშ მოთუხთუხე ტანჯვა და ამბოხი, ბრწყინვალე ფასადს მოფარებული სიღატაკე და პარტახი. ასე გაჰყურებს ინდოელი ორთოდოქს-იდეალისტი თავისი წინაპრების სრულყოფილად რეგულირებულ, შასტრების ბრძნულ უღელში მორჩილად თავშეყოფილ საზოგადოებას, და ეს მისი ოქროს ხანაა _ უფრო კეთილშობილი, ვიდრე ანალოგიური ხანა ევროპაში, რომლის ოქრო, უმეტესწილად, კარგად გაპრიალებული და ზემოდან თხლად მოოქროვილი სპილენძი იყო, ანუ მაინც ნარევი ლითონი და არა ჭეშმარიტი სატია იუგა. საზოგადოების ამ კონვენციურ პერიოდებში ნამდვილად ბევრი რამეა მშვენიერი, გამძლე და ადამიანის წინსვლისთვის გამოსადეგი. მაგრამ ეს პერიოდები მაინც სპილენძის ხანას ეკუთვნის, არა ჭეშმარიტად ოქროსას. ესაა საუკუნეები, როცა ჭეშმარიტება, რომელსაც ვესწრაფვით, მიღწეული და რეალიზებული არ არის2, მაგრამ მისი სიმცირე კომპენსირდება ან მისი სრული სახე იმიტირდება არტისტული ფორმით, ხოლო ის, რაც დიდი რეალობიდან დაგვრჩენია, უკვე ქვავდება და კანონის, წესრიგისა და პირობითობის მძიმე მასაში ჩასაკარგადაა განწირული.
დიახ, ფორმა მუდმივად წინ გამოდის, სული კი უკუიქცევა და მცირდება. ცდილობს დაბრუნდეს, აღორძინდეს, როგორმე გადარჩეს და თვით ფორმაც კი იხსნას. მაგრამ დროის ტენდენცია მეტისმეტად ძლიერია. ეს თვალსაჩინოდ ჩანს რელიგიის ისტორიაში. წმინდანების და რელიგიური რეფორმატორების ძალისხმევა, რა ძალუმი და სასიცოცხლოც უნდა იყოს მათი ამოსავალი იმპულსი, თავის საბოლოო შედეგებში უფრო და უფრო გაფანტული, ხანმოკლე და ზედაპირულია. ჩვენ ვხედავთ ამ უკუსვლას ინდოეთის მზარდი სიბნელისა და უძლურების მიღმა უკანასკნელ ათასწლეულში. უძლიერეს სულიერ პიროვნებათა მუდმივმა ძალისხმევამ ადამიანთა სული დაღუპვას გადაარჩინა, მაგრამ ვერ შეძლო აეღორძინებინა ძველი თავისუფალი ძალა და ჭეშმარიტება ან მეთოდურად გამოეცოცხლებინა პირობითობაში და სტაგნაციაში მყოფი საზოგადოება. ერთი-ორი თაობის შემდეგ ამ კონვენციონალიზმის რკინის ხელი ნიადაგ ახალ მოძრაობას და მის დამფუძნებელთა სახელების ანექსირებას იწყებდა. ევროპაში ეს თვალნათლივ ჩანს ეკლეზიასტიზმისა და კათოლიკური მონასტრული ცხოვრების განმეორებულ მორალურ ტრაგედიაში. ამას მოჰყვება პერიოდი, როდესაც პირობითობასა და ჭეშმარიტებას შორის არსებული უფსკრული ყოვლად აუტანელი ხდება და ინტელექტუალურად ძალმოსილი, «ფორმულების მყლაპავი» ადამიანებიც აღდგებიან, დიდი ძალისხმევით, მძვინვარედ ან გონების მშვიდი სინათლით უკუაგდებენ სიმბოლოს, ტიპსა და პირობითობას, ეხეთქებიან ციხის კედლებს და უკიდურესი ინდივიდუალური ძალვით ეძებენ საზოგადოების მიერ დაკარგულ ან მის შეთეთრებულ საფლავებში ჩამარხულ ჭეშმარიტებას. აი, ასეთ დროს იქმნება რელიგიის, აზრისა თუ საზოგადოების ინდივიდუალისტური ეპოქა. ასე დაიწყო პროტესტანტული ეპოქა, განსჯის ეპოქა, ამბოხის, პროგრესის, თავისუფლების ეპოქა. თუმცა ეს მხოლოდ ნაწილობრივი და გარეგანი თავისუფლება იყო, მაინც ცდომილებაში შეყვანილი კონვენციური ეპოქის მიერ, რომელიც წინ უსწრებდა მას იმ იდეაში, თითქოსდა ჭეშმარიტების პოვნა შესაძლებელია სადმე გარეთ. ეს თავისუფლება, რომელიც ამაოდ ოცნებობდა, რომ სრულქმნილება ტექნოლოგიის მეშვეობით მიიღწეოდა, მაინც აუცილებელი გადასასვლელი აღმოჩნდა კაცობრიობის სუბიექტური პერიოდისკენ, რომლის გავლისას ადამიანი უნდა მოუბრუნდეს საკუთარ თავს, ამოატივტივოს თავისი სიღრმისეული არსი და გაიყვანოს იგი ცივილიზაციის ახალ აღმავალ ხაზზე თუ ახალ სპირალურ ციკლზე.

1 ეს, სხვა თუ არაფერი, ეჭვს იწვევს. ბრაჰმანების კლასი თავდაპირველად ყველანაირ ფუნქციას ასრულებდა და მხოლოდ სასულიეროთი არ იზღუდებოდა.
2 ოქროს ხანის ინდური სახელებია სატია, ჭეშმარიტების ეპოქა, და კრიტა, ეპოქა, რომელშიც ჭეშმარიტების კანონი აღსრულებულია.