“იგი მზე ქაჯთა მეფესა ჰყავს, ქაჯეთს პატიმარია;
მუნ მისვლა მიჩანს თამაშად, თუმცა გზა საომარია”.

შოთა რუსთაველი

მე არ ვიცი, ცხადი იყო თუ სიზმარი ეს სურათი. შეიძლება სიზმარიც იყო და შეიძლება არ ყოფილა სიზმარი. მე არ ვიცი, როდის ვნახე ის ვაჟი. შეიძლება დედაჩემმა მიამბო, ან ვინმემ ისეთმა, რომელსაც მე ისე ვუყვარდი, როგორც დედაჩემს. მე არ ვიცი, შეიძლება მაშინ მომელანდა ის, როცა მე “სურამის ციხე” წავიკითხე. ეს იყო ბავშვობისას, ერთი დიდი მუხის ძირში. სკოლიდან წამოვიღე ის წიგნი და გზაში წავიკითხე. შემოდგომა იყო და მახსოვს, თითქოს ეხლაც ვყნოსავ მწიფე ხეხილების სუნს. შეიძლება მაშინ მომელანდა ის სურათი, ან და შეიძლება მაშინ, როცა ერთი ქართველი ინტელიგენტის ოჯახში ილია ჭავჭავაძის პირველი ტომი გაუჭრელი ვნახე. ერთი სიტყვით, მე არ ვიცი, არ მახსოვს, როდის და რა მდგომარეობაში დავინახე პირველად ის სურათი მე, ეს კია, რომ არაოდეს, არაოდეს ის მე არ დამავიწყდება და მგონია, რაც თავი მახსოვს, მას შემდეგ ვხედავ იმას. და საკმაოა გამახსენდეს ის, რომ გული სიხარულით, სიამაყით, სიცოცხლითა და დაუსრულებელი ბრძოლის სურვილით მევსება. მე მაშინ ბედნიერი ვარ, რაგინდ უბედური, რაგინდ ცუდ მდგომარეობაში ვიყო.

სადღაც, ერთ ფართო და მშვენიერ ველში, რომელიც ყვავილებითა და ია-ვარდით იყო მოცული, სადაც მწიფე ყურძნით დატვირთული ტოტები უცნაური ხეებისა დამათრობელ სუნნელებას გამოუშვებდა, სადაც პაწია ბავშვი, მშვენიერი დედის მკლავებში, ცალი ხელით დედის ძუძუს ეპოტინებოდა, მეორეთი კი ქარვასავით მოკიანთე ყურძნის მტევანს, ამ უცხო ველში იჯდა ერთი ვიღაცა - არ ვიცი კაცი, არ ვიცი ქალი. ვიცი მხოლოდ, რომ მას ჰქონდა უფლება და ძალა ჩვენება ჩამოერთვა ყველა სულდგმულისათვის... და აი, იმის წინაშე წარსდგნენ სხვადასხვა ერები და ქართველიც წარსდგა მის წინაშე.

- შენი სახელი? - გაისმა მისი კითხვა ქართველისადმი.

- ქართველი, - იყო პასუხი.

- წლოვანება!

- ორი ათასზე მეტი წლის ვარ.

- რას აკეთებდი ამდენხანს ქვეყნად?

- თავს ვიცავდი.

- სულ მუდამ?

- დიახ, სულ მუდამ. ქრისტეს დაბადებამდე და ქრისტეს დაბადების შემდეგაც თავს ვიცავდი მე. თავს ვიცავდი მე მაკედონელის ლაშქრისაგან, მე ვებრძოდი მურვან ყრუს, ვებრძოდი ოსმალოს, სპარსეთს, ვებრძოდი ლეკებსა და კიდევ სხვებს, - ურიცხვია სახელი ჩემი მტრების. მე ჩინგის-ხანს ვებრძოდი, აღა-მაჰმად-ხანს, შაჰ-აბაზს და ლანგ თემურს ვებრძოდი მე, რომ თავი დამეცო. ჩემი ხანგრძლივი სიცოცხლე ბრძოლაა თავია დასაცავად, ვებრძოდი უთვალავ მტერს - შინაურსა და გარეულს. მე ვიყავი ყმა თავადაზნაურისა და სამღვდელოებაც ჩემს დაპატრონებას ცდილობდა. ყველას უნდოდა ჩემი გახრა, ჩემი შეჭმა. მე მართმევდნენ ყველაფერს, ერთხელ ხუცებმა და ბერებმა “ვეფხის ტყაოსნის” წართმევა მომინდომეს მე...

- ეხლა რაღას შობი შენ?

- მე ეხლაც თავს ვიცავ. მტერი ეხლაც ბევრი მახვევია გარს, მოდიან ჩემზე ხმლითაც და მოქარგული ენითაც, სიყვარულსაც მიცხადებენ, რომ დამძლიონ... ეხლაც ბევრია მტერი - შინაური და გარეული. და მე ვებრძვი მათ, თავს ვიცავ.

- არ დაიღალე?

- დაღალვა ჩემი სიკვდილს ნიშნავს ჩემსას, არა, არ დავღლილვარ, სიცოცხლე მწყურია მე და ვერ ვძღები სიცოცხლით. არა, არ დავღლილვარ.

- არც გაბოროტდი ამდენი ბრძოლით, გრძნობები არ დაგიჩლუნგდა, სისხლი არ გიყარს?

- არა, არ გავბოროტებულვარ. ვინც თავს იცავს და იმისთვის იბრძვის - შენ იცი თვითონ - ის არ გაბოროტდება, შენ თვითონ იცი ეს.

- გძულს შენი მტერი?

- მე თავის თავი მიყვარს და ვიცოცხლო მსურს მე. მე არ ვიცი მძულს თუ არა მტერი. მე ვებრძვი მას. მე თავს ვიცავ, იმიტომ რომ თავი მიყვარს. რა ვიცი მე, მძულს თუ არა ჩემი მტერი!

- და ელი კი გამარჯვებას?

- რათ უნდა დავმარცხდე, მე თავს ვიცავ... და ეხლა მე მარტოც არ ვარ - ყველა ერში და ყველა ქვეყნის კუთხეში იზრდება და მძლავრდება იმათი რიცხვი, რომლებიც თავს იცავენ და ისინი მომეშველებიან მე, როგორც მე იმათ. რათ არ უნდა გავიმარჯვო, მე თავს ვიცავ.

და წამოდგა ფეხზე ის, ვინც იჯდა, გაშალა მკლავი და გადაეხვია ქართველს, და გადაკოცნა ის. მოწყვიტა მწიფე ყურძენი და აჭამა მას, და კიდევ აჭამა მას თაფლი. და შეჰკრა გვირგვინი ია-ვარდისა და ყვავილებისაგან და შეამკო თავი მისი. და მისცა მას ხმალი ხელში და უთხრა:

- წადი, განაგრძე და კურთხეული იყოს გზა შენი, ფრიად მძიმე და ფრიად სახარბიელო! წადი, განაგრძე!

შეიძლება სიზმარში ვნახე პირველათ მე ეს სურათი, მაგრამ შეიძლება არც სიზმარი ყოფილა ეს. შეიძლება აღელვებული, ამდგარი ხალხი რომ დავინახე, მე მაშინ მომელანდა ეს სურათი, ან და მაშინ, როცა ერთმა ჩემმა მასწავლებელმა ერთხელ ძაღლის ენა უწოდა ჩემს დედაენას... სულ ერთი არ არას, სად და როდის ვნახე ის, თუ კი მე ის მამხნევებს, ძალას მმატებს და სიცოცხლეს მაყვარებს? ასე იტყვის ადონაი უფალი: ის, ვისაც უნდა იცოცხლოს, ის არ მოკვდება, ასე იტყვის ადონაი უფალი!

თავისუფლება! თავისუფლება! მე დავიქანცე, მე ცოტა დავისვენო უნდა - ეხლა ზაფხულია და ნება მაქვს დავისვენო. და მეც ჩავიდევი ჯიბეში რამდენიმე თუმანი, მივედი ბორჯომში და იქიდან ავყევი მტკვრის ნაპირებს. ფეხსაცმელებმა იკითხონ, თორემ ფეხებს რა უშავს! შემოვაგლიჯე ყდა “ვეფხის ტყაოსანს”, ასე სჯობია იმიტომ რომ, ჯიბეში მისი ჩადება არ გამიჭირდეს. ოცი თუ ოცდა ათი ვერსტი ავშორდი ბორჯომს. აქ მინდა შევდგე ერთი თუ ორი დღე, ავიდე მაღლა მწვერვალებზე, აბიბინებულ მინდვრებში გავწვე, ბუნებასთან ვიმუსაიფო. თუ პაწია ბავშვი ელაპარაკება ჩიტს, ყვავილს, მცენარეს, სულიერსა და უსულო საგნებს, თუ ის ყველაფერს უდგამს სულს და მერე იმათთან ერთობა, რათ არ შემიძლია მეც დავემსგავსო ბავშვებს! მე თვითონ მსურს სული და გული ჩავუდგა სურათებს, ავალაპარაკო ისინი და ყური დავუგდო. მე მსურს დავისვენო, ძალა მოვიკრიბო და შემდეგ ისევ განვაგრძო შრომა, ჯაფა. რათ არ შემიძლია მეც დავემსგავსო ბავშვებს!

მე ამოვგლიჯე “ვეფხის ტყაოსნიდან” ზიჩის ილუსტრაციები და ერთ მაჰმადიან ქართველს ვაჩუქე ისინი. ცოტათი ეშმაკი კაცი ვარ: მე ვიცი, რომ მართლმორწმუნე მაჰმადიანს “ქითაბი” უკრძალავს სურათის როგორც გადაღებას, ისე შეძენას და ამ საჩუქრით მე მინდა გადავკიდო ის ალლაჰს, - აბა რათ გამაჰმადიანდა ის, ქართველი კაცი, რათ ამჯობინა თავ-შეხვეული მაჰმადი ჩვენს ქრისტე უფალს! და ამას გარდა, თუ ფრთხილი დარაჯი, ფანატიკოსი მოლა მოჰკრავს თვალს ამ სურათებს და დახევს, აი დარდი! სად მხატვარი ზიჩი და სად შოთა რუსთაველი! ზიჩი - პაწაწკინტელა მხატვარი, რუსთაველი - დიდი პოეტი! ზიჩი დაიბადა სადღაც უნგრეთში, ლუკმა-პურის ძებნაში წააწყდა პეტერბურგს - რა იცის მან ჩვენი ისტორია, ჩვენი ზნე-ჩვეულება, ჩვენი ენა. განა ის შეასხამს ხორცს თავიდან ფეხამდე საქართველოს დიდი პოეტის, რუსთაველის სურათებს? დეე გახდეს ეს სურათები მსხვერპლი ფანატიკოს მოლისა - აი დარდი! და მე გავაჩუქე ზიჩის ილუსტრაციები. მხოლოდ სურათი რუსთაველის დავიტოვე მე, თუმცა არ ვიცი, მართლა რუსთაველია ის, თუ ვინმე სხვა. მე მსურს, რომ ის იყოს რუსთაველის სურათი, მაშასადამე, ის რუსთაველია და სხვა არავინ...

ნაშუადღევია. მზე მხურვალედ გვცემს, მაგრამ ჩვენ არ ვაქცევთ მას ყურადღებას. ჩვენ და იოსებ ზაზაძე, აქაური გლეხი, მივდივართ მაღლა, მთის მწვერვალზე. მგლოვიარედ არის ჩემი თანამგზავრი - ამ გაზაფხულზე მოკვდომია მას წელკავით მისი ძმასავით თანშეზრდილი და ერთგული “სონა-კამეჩი”. ჰოდა, მგზავრობაში დარდიან გულს გადააყოლებს, გაერთობა. და ამას გარდა, ტყუილა იმას არ გავრჯი მე, რამეს აუცილებლათ ვაჩუქებ. ეს მე ვიცი და ჩემზე უფრო კარგად იცის თვითონ იოსებმა და განა არ ვემართლები? აკი იოსებმა მიბოძა მე თავადიშვილობა. აბა, როგორ დაიჯერებს იოსები, რომ მე თავადი არ ვარ? აბა რა მიგავს გლეხს! ვხუმრობ მე, როცა უარს ვამბობ. ნამდვილი თავადი ვარ, ნამდვილი “კნიაზი”... და იძულებული ვხდები დავრწმუნდე, რომ მართლაც თავადი ვარ მე. რატომ აქამდი არ ვიცოდი ეს! მე გეტყვით - თვალად არ ვვარგივარ და ტანად აი! სიტყვა არ მივარგა თუ პასუხი! და რაკი ასეა ეს, როგორ შევარცხვენ მე ჩემს ბრწყინვალე წოდებას, თავადის სახელს... გავიკრავ ჯიბეზე ხელს და დავუმტკიცებ იოსებ ზაზაძეს, რომ ჯერ კიდევ ბლომად არის ღვთის მოცემული სიმდიდრით სავსე თავადის ჯიბე. შენ თუ ისეთი უხვი ხარ, რომ მე თავადობა მიბოძე, აბა ნახე, თუ მე დაგივარდე შენ სიუხვეში, აბა ნახე!

უცებ ცა მოიღრუბლა და მოიქუშა. ეს იმიტომ, რომ მთის გადაღმიდან შეუმჩნევლად წამოგვეპარა შავი ღრუბელი. ჰაერი შეიძრა. ამ გარემოებამ დააფაცურა, ააღელვა პურით ამწვანებული ფერდო. ყაყაჩოები და პურის თავლები ერთმანეთისაკენ გადაიხარენ და თათბირი გამართეს. კაჭკაჭმა ტყეს მიაშურა, ბეღურებმა ჟივილ-ხივილი მორთეს.

- სეტყვა წამოვა, კნიაზო! - შიშ-ნარევი ხმით მეუბნება იოსები.

- თუ წამოვა და წამოვიდეს! - ვიძლევი მე პასუხს. დიახ, თუ წამოვა, წამოვიდეს, მართალია, სეტყვა საზარალოა, სეტყვა გაანადგურებს ჭირნახულს, ხეხილს, მართალია, რომ... მაგრამ თუ წამოვა, წამოვიდეს.

რამდენიმე მსხვილი წვეთები დაეცნენ ჩემ წინ. სიბნელე მატულობს, შავი ღრუბლები უფრო და უფრო გვეხვევა. ჩემს ყურადღებას იპყრობს მთისა და ღრუბლის ბრძოლა, რომელსაც ჩემს გაღმით სერზე ვხედავ. თითქოს ვეებერთელა შავი და უზარმაზარი ფრთებიანი ფრინველი მოსდევს სინათლეს, სხივს და სხივი გაურბის მას და იქ, სადაც ამ წუთას ოქროსფერი სხივი კიანთობდა, იქ ეხლა შავი ფრინველი აფარებს შავ ფრთას და აბნელებს. მირბის, მირბის სხივი და მისდევს მას შავი ფრინველი, რომ ჩანთქას, ჩაყლაპოს... და სადღაც, მაღალზე ვიღაც ახვიხვინდა, აღრინდა... ჩვენ უნდა მოვნახოთ საყუდარი, მოვნახოთ საყუდარი, მეტი გზა არ არის, წვიმა თითქმის გვასველებს. ფოთლებით გადახურული კარავის მსგავსი რაღაც ვიპოვეთ და დავდექით. დასჭექა. იოსებმა პირჯვარი გადაიწერა... დაელვა, სულ ახლო დაიკლაკნა ცეცხლის გველი და ისევ დასჭექა. ისევ იწერს იოსები პირჯვარს და აქეთ-იქით იფურთხება. მაგარი, მსხვილი, მსხვილი წვიმა აშხაპუნდა. - ვიშ, გულო, რა კარგია, რა კარგია, გენაცვალეთ!

“აგრგვინდა ცა და ღრუბელი ცროდეს ბროლისა ცვარითა”, უცებ მაგონდება მე ჩამოსხმული ლექსი რუსთაველისა. და მიმაქვს ჯიბისკენ ხელი. სწორედ ამ დროს ერთმა მსხვილმა წვეთმა წვიმისამ გამოატანა კარავში, გამოძვრა ფოთლებში, გამოძვრა, დაეკიდა, ერთი აკანკალდა, გაივსო და მოწყდა. მოწყდა და შიგ გვირგვინში დაეცა რომელიღაც ველურ ყვავილს, რომელიც ობლად ამოსულიყო კარავს ქვეშ. დაეცა და მუხლი მოაკეცია მას, ჩააჩოქა. ცოტათი, ცოტათი ვგრძნობ ტკივილის მსგავსს გულში, მაგრამ მაგონდება, რომ ხელში მიჭირავს “ვეფხის ტყაოსანი” და ვუწყებ მას ფურცვლას, მინდა საჩქაროდ დავხედო ნაცნობ სტრიქონებს:

“მოწურვილ იყო ზაფხული, ქვეყნით ამოსლვა მწვანისა,
ვარდის ფურცლობის ნიშანი, დრო მათის პაემანისა,
ეტლის ცვალება მზისაგან, შეჯდომა სარატანისა”...

ერიჰა-ა! მე ერთი აზრი მებადება თავში, მე ვფიქრობ, რომ ეს ლექსი ამტკიცებს, რომ რუსთაველი სწორედ ამ კუთხიდან არის. მიაქციეს თუ არა მკვლევარებმა ამ ლექსებს ყურადღება? თუ არა, ძალიან კარგი, მე ვიქნები პირველი. და ამის შესახებ დავწერ მე, ქვეშ მოვაწერ საკუთარ გვარსა და სახელს და დავბეჭდავ. და გამიხარდება, როცა ჩემს გვარს დავინახავ დაბეჭდილს. იოსებმა თავადიშვილობა მიბოძა, რუსთაველი კი მიზეზი ხდება იმისა, რომ გაიგოს ჩვენმა ქვეყანამ ჩემი სახელი და გვარი. აი რა ბედი მეწვია მე.

ღრუბლებმა დაიწიეს ქვევით და ჯაჯასავით დააწვენ თავზე არემარეს. ჭექა-ქუხილი არ წყდება. იოსები იწერს და იწერს პირჯვარს, მაგრამ მე ჯერ კიდევ, ჩემსას ვფიქრობ.

“მოწურვილ იყო ზაფხული, ქვეყნით ამოსლვა მწვანისა,

ვარდის ფურცლობის ნიშანი”...

ეს კუთხე ცივი კუთხეა. აქ გვიან იწყება გაზაფხული, აქ გაზაფხულის დასასრულს მწვანდება ქვეყანა, გვიან იშლება ვარდი. და როცა პოეტს დასჭირდა ბუნების გამოცოცხლების აღწერა, ძალაუნებურად იმ კუთხის გაზაფხული ასწერა, რომელსაც იცნობდა ბავშვობიდან. თუ არა ეს, ის არ იტყოდა ზაფხულის მოწურულში დაიწყო ქვეყანამ ამწვანებაო. არა, არ იტყოდა. ხომ ხედავთ, მოსაზრება არ მაკლია მე, - აუცილებლად დავწერ ამის შესახებ წერილს, მოვაწერ სახელსა და გვარს და დავბეჭდავ. მაშინ მიყურეთ მე, რა ამაყად წამოვავლებ ხოლმე ხელს წამისწამს გაზეთის იმ ნომერს, სადაც ჩემი სახელი და გვარი დაბეჭდილი იქნება!

“აგრგვინდა ცა და ღრუბელნი ცროდეს ბროლისა ცვარითა;
ვარდთა აკოცა ბაგითა, მითვე ვარდისა დარითა”...

ხშირი და შეშინებული ზარის რეკა ატყდა, გაჭირვებული კაცის ყვირილივით მოაღწია მან ჩვენამდე.

- სეტყვაა, კნიაზ, სოფელში, უყურე, რეკენ!

- რათ რეკენ თუ იცი, იოსებ?

- სეტყვაა და იმიტომ, კნიაზ!

- მერე რეკა რის მაქნისია?

- განა არ იცი, კნიაზ, რათ რეკენ სეტყვის დროს?

- არა, არ ვიცი. რათ რეკენ?

- ბურმა ანგელოზს უნდა გააგონონ, კნიაზ, ზარის ხმა.

- რა ანგელოზს?

- ბურმა ანგელოზს, კნიაზ.

- რა არის, იოსებ, ბურმა ანგელოზი?

- ბურმა ანგელოზი, კნიაზ? უთვალო, თვალებ-დამდგარი ანგელოზია...

- აჰ, შენ გინდა სთქვა ბრმა ანგელოზი, მესმის ეხლა... ვინ არის, იოსებ, ეს ბრმა ანგელოზი?

- ბურმა ანგელოზი, კნიაზ, სეტყვის ანგელოზია. იმას მოყავს სეტყვა, ის მოუძღვის წინ.

- მერმე?

- მერე და ის ბურმაა, ვერაფერს ხედავს. იმას არ უნდა სოფლის დაზარალება, იმას ტყეში უნდა მოიყვანოს სეტყვა, მაგრამ გზა ებნევა და ხანდახან სოფელს წააწყდება. როცა დავრეკავთ, ის გაიგონებს, სოფელში მივსულვარო და გაბრუნდება ტყისკენ. თქვენში განა ასე არ იციან, კნიაზ?

- არა, იოსებ, ჩვენში სეტყვა არ მოდის და თუ მოდის, ისეთი სუსტია, რომ ზარალის მოტანა არ შეუძლია.

- იჰ, ბედნიერი ქვეყანა ყოფილა გურია, კნიაზ, მე მინახავს გურულები, აქეთ მოდიან. ეს არის, ფიცხი ხალხია...

ზარის ხმა არ წყდება. ჩვენ უკვე მზის სხივები გვეალერსებიან, იქ კი მოკუმშული და შავი ჯაჯა დასწოლია სოფელს თავს და სჭექს და ჰქუხს - ყურიც დავსებია. ეტყობა, ბრმა ანგელოზს არ ესმის ზარის რეკა... არემარე დამათრობელ სუნს უშვებს, პირდაბანილ ყაყაჩოებს უზაროთ აწითლებიათ ყურები, ბეღურები ჟივილ-ხივილით ცმუკავენ. მარგალიტივით დაკიდული წვეთები წვიმისა მიმტაცად კიანთობენ და მე ისევ მავიწყდება ბრმა ანგელოზი, სეტყვა. მე მესმის რუსთაველის ხმა და მას ვუგდებ ყურს:

“აგრგვინდა ცა და ღრუბელნი ცროდეს ბროლისა ცვარითა;
ვარდთა აკოცა ბაგითა, მითვე ვარდისა დარითა,
უბრძანა: “გიჭვრეტ თვალითა, გულ-ტკბილად შემხედვარითა,
მისად სანაცვლოდ მოვილხენ, თქვენთანა საუბარითა”.

დიახ, აქაურია, აქაურია რუსთაველი, ჩვენი დიდი პოეტი, ამ ბუმბერაზ ბუნების შვილია ის, სადაც ასე სასტიკად სჭექს ზეცა და ასე ნაზად იცქირებიან ყვავილები. სწორედ აქ ცრის ღრუბელი ბროლის ცვრებს და აქ მინდა ვაკოცო მე ა იმ ყვავილს, ეგერ რომ გაშლილა, პირისახე დაუბანია და არ შეუმშრალებია.

თქვენ გგონიათ იქნება ეს ავთანდილმა აკოცა მართლა ვარდს თინათინის სანაცვლოდ! სრულიადაც არა, ეს თვითონ რუსთაველი იყო. გრგვინვა წამოესწრო მას სეირნობის დროს, სადმე ხის ძირში შეაფარა მან თავი ბროლის ცვრებს და სტიქიონის მძაფრი ღრიალის დროს გაახსენდა მას მისი მზეთა-მზე, მისი თამარ, გაახსენდა, დაიხარა ძირს და აკოცა ვარდს!.. ეს აუცილებლად ასე იყო, მენდეთ მე, იმიტომ რომ... იმიტომ რომ მეც მაგონდება ეხლა ერთი ვინმე, მეც ხშირად ვკოცნი ხოლმე ყვავილებს, ვესაუბრები მათ და ვეუბნები: “მისად სანაცვლოდ მოვილხენ თქვენთანა საუბრითა”-მეთქი, ღმერთმანი, ასე ვიქცევი... და რა ფსიხოლოგიური სიმართლეა აქ! ცა გრგვინავს, ღრუბელი ცრის ბროლის ცვრებს, შენ კი გული სინაზით გევსება, ის გაგონდება, ვინც ყველას გირჩევნია, ნუთუ არ გამოგიცდიათ თქვენ ეს? განა როდის უნდა გაგახსენდეს კაცს გულის ტოლი, თუ არა ამ დროს!.. თქვენ, თქვენ იცოდეთ, ყვავილებო, თქვენ იცოდეთ, რომ მეც მაგონდება ის, ვინც მიყვარს... “მისად სანაცვლოდ მოვილხენ თქვენთანა საუბარითა!”

ახ, ელენა! ელენა!

მგონი სეტყვა იყო, მგონი იოსები პირჯვარს იწერდა გრგვინვის ხმაზე, მგონი ვიღაცამ რაღაცა მიამბო მე ბრმა ანგელოზის შესახებ. მე კი, მე მიხარია ვიყო მე უზნეო, რა ვუყო, თუ ასეთი ვარ მე! მე ყველაფერი მიხარია ეხლა. მიხარია, რომ აქ ვდგევარ. მიხარია, რომ ყველაფერი დასველებულია, ისიც მიხარია, რომ შეყვარებული ვარ მე, და მიხარია აგრეთვე ისიც, რომ მეთორმეტე საუკუნეში ცხოვრობდა ქვეყანაზე დიდი პოეტი რუსთაველი და რომ ის იყო ქართველი და მეც ხომ ქართველი ვარ... მე მიხარია კიდევ, რომ თამარ მეფე ჩვენი მეფე იყო... ჰო, მართალია, მე და მეფეები ვერ ვართ მოწყობილი, მაგრამ მე მაინც მიხარია, რომ თამარი იყო ქართველი მეფე. რომ ეხლა ის მეფობდეს, რა თქმა უნდა, ის დედობრივი თვალით არ შემხედავს, მაგრამ მე რა მედარდება ეს, ის იყო ოდესმე და ამიტომ მე მიხარია ეს, მე ის მიყვარს... ნეტავი ყველა მეფეები წარსულში იყვენ, პირობას ვიძლევი, ყველა მიყვარდეს... მე მიხარია, რომ ეს ქვეყანა ჩემი სამშობლოა. შეიძლება აქ ოდესმე გაუვლია თვითონ რუსთაველს და მეც იმ სურათებს ვუცქერი ეხლა, რომლებსაც ის უცქერდა! შეიძლება ის მაშინ ფიქრობდა “ვეფხის ტყაოსნის” გმირებზე? და აი, მეც მიჭირავს ხელში მისი წიგნი და მეც ამ წიგნის გმირებზე ვფიქრობ ამ წუთას. ვიცი მე წიგნები, რომლებიც იმდენათ ახლოა ჩემთან, რომ ხანდახან მიკვირს, რომ ისინი ჩემი დაწერილი არ არის, მიკვირს რომ სხვამ მომასწრო მათი დაწერა. ერთი ასეთი წიგნი “ვეფხის ტყაოსანია”. თუ რუსთაველი ქმნიდა მას, მეც ვქმნი, მეც სულს ვუდგამ თინათინს, ავთანდილს, ნესტანს, ტარიელს, ნურადინ-ფრიდონსა და ფატმანს, ფატმანს...

“ფატმან ხათუნ თვალად მარჯვე, არ-ყმაწვილი, მაგრა მზმელი,
ნაკვთად კარგი, შავ-გვრემანი, პირ-მსუქანი, არ პირ-ხმელი,
მუტრიბთა და მომღერალთა მოყვარული, ღვინის-მსმელი”...

მე ვიცნობ ფატმანს და მიყვარს მე ის. ასე მგონია, აი, ეს არის გამოვა-მეთქი ის სტრიქონიდან და დაირით ხელში გამიჩერდება წინ, აიფარებს ეშხიანად დაირს სახეზე, ეშმაკურად ჩამიცინებს, შეუმჩნევლად ჩამიკრავს ცალ თვალს და მსუქანი თითებით დაჰკრავს დაირს, გააღვიძებს ლხინს... მე ვიცნობ ფატმანს და მიყვარს მე ის. და თუ მართალია, რომ შოთა წავიდა ბერად, არა ერთხელ მოელანდებოდა მას ეშმაკი ფატმანის სახით. და ამასთან იმასაც ვერ ვიტყვი, რომ ცოტათი უსამართლოდ არ მოპყრობოდეს მას ჩვენი დიდი პოეტი. რა ქნას იმ ქალმა, თუ მისი შესაფერი ქმარი არ შეხვდა.

“მით არ ჯერ ვარ ქმარსა ჩემსა, მჭლე არის და თვალად ნასი!”

მაშ რა ქნას ამ სისხლითა და ხორცით სავსე ქალმა, თუ ქმარი არ შეხვდა შესაფერი! განა მას აკლია სილამაზე? აკლია გამბედაობა? კეთილშობილება აკლია? რად, რად უწოდა მას ყვავი რუსთაველმა? დიდ პოეტს არ შვენის ეს! უსამართლობაა, როცა ნესტანისა და თინათინის სხივში უნდათ გააქრონ ფატმანი, დიდი უსამართლობაა... დიახ, უსამართლობაა ეს, მაგრამ აი, ამის შესახებაც დავწერ მე, ჩემს საკუთარ სახელსა და გვარს მოვაწერ ქვეშ, დავბეჭდავ, შევებრძოლები უსამართლობას... მაშ!

ღმერთმანი, ეს იოსები დაუფასებელი თანამგზავრია, როგორ სდუმს, როგორ სდუმს დალოცვილი, არ მიშლის ვიფიქრო, ვიმხიარულო, დავისვენო. დაუჭერია კბილები რაღაც ჩხირისთვის და წუწნის მას. მხოლოდ ხანდახან გამოუშვებს კბილებში რაღაც ზმუილის მაგვარს. ღიღინებს, ან იგონებს და მოთქვამს თავის დაკარგულ “სონა-კამეჩზე”. მაგრე, მაგრე, იოსებ, ჩემო მეგობარო, მე ეხლა შენთვის როდი მცალია, მე ვუცქერი იმ სურათებს, რომელთაც ერთ დროს უცქეროდა პოეტი რუსთაველი, ვფიქრობ იმის გმირებზე. ის ბედნიერი კაცი იყო, მისი ნაცნობი ქალი ასე ეუბნებოდა სატრფოს:

“ბედითი ბნედა, სიკვდილი რა მიჯნურობა გგონია?
სჯობს საყვარელსა უჩვენო საქმენი საგმირონია”...

მაგრამ არც მე ვარ უბედური. მეც მინახავს ასეთი ქალები, მე ვიცნობ მათ, მე მეგობრები მყავს იმათი რიცხვიდან, მაშ, - ისინი გმირებს ეძებენ - ჩემი მეგობრები! ისინი როდი მისტირიან ომში მიმავალ ვაჟკაცებს, კალთაში როდი ეკიდებიან, არამედ მხარდამხარ უდგებიან, ეხმარებიან. ისინი იზიარებენ ჭირსა და ლხინს, ისინი ცოცხლობენ და კვდებიან მათთან ერთად. ხმალით ხელში ნახავ იმათ, და ბორკილებით ფეხებზე კიდევ. საწერ სტოლთან და პაწია ბავშვებთან ანა-ბანით ხელში, ფაბრიკა-ქარხნებში და ტრიბუნებზე გადაეყრები მათ... მე ვიცნობ ასეთ ქალებს, ისინი ჩემი მეგობრებია, ამხანაგებია, ამხანაგებია ჩემი და მიხარია, მიხარია მე ეს, მე ბედნიერი ვარ, მე ძლიერი ვარ, მე შეყვარებული ვარ. და მე არ მეშინია არც სეტყვის, არც ბრმა ანგელოზის. მე მოვიტან დიდ ზარბაზნებს, წამოვდგამ მათ მაღალ მთებზე და კი არ დავრეკ, ზარბაზნებს დაუშენ ბრმა ანგელოზს, წასვლას როდი ვთხოვ, გავდენი მას... მე არაფრის არ მეშინია, არაფრის. და მიხარია, მიხარია მე...

ღამეა. და ლუსკუმა ბნელში ვარსკვლავები გვიქნევენ თვალს. ქვეშ დიდი და სქელი ტყავი გვიგია, შეიძლება “სონა-კამეჩის” ტყავი იყოს კიდეც. გულაღმა ვწევარ და მაღლა ვიცქირები. მთვარე არ ამოდის და ვარსკვლავებს უხარიათ - მათია ზეცა. გარშემო კი ბნელა, ბნელა, თითქოს არც არაოდეს მზე ყოფილიყოს და არც ეს ვარსკვლავები ციმციმებდნენ ზეცაზე. სადღაც ძაღლები მოწყენილათ ლაყბობენ, სადღაც ჭოტი ჰკივის, იძახის. ვიცნობ მე ამ სიბნელეს და ამ ძაღლების ლაყბობას, გამომიცდია ის. კუდიანებითა და ჭინკებით სავსე იყო ასეთი ღამე ჩემთვის ერთ დროს. ვეებერთელა მუგუზლით ხელში დადიოდა მაშინ მეწიეთის შავ ტყეში “ტყეთა მეფე” და მიერეკებოდა თავის ჯოგს. რა იქნენ ეხლა ნეტავი ისინი, სად წავიდნენ? ისევ იქ არიან, თუ გადაიბარგენ სადმე? რა დაუძინებელი მტერი იყო ჩემი ჭინკა ერთ დროს? აბა ერთი გამევლო ჩვენს გადაღმა ღელეში, სადაც ჭინკები ცხოვრობდნენ! თვითეულმა მათგანმა იცოდა ჩემი სახელი. გამოდიოდენ ღამით ღელის ნაპირას, ჯდებოდენ ქვებზე და მელოდებოდენ მე. და რომ გავბრიყვებულიყავი და ღამით გამევლო იქ, ასტეხდენ ისინი სიცილ-თამაშს, შემომეხვეოდენ ირგვლივ და ჩამითრევდენ ქვევით. მაგრამ ვერც ერთხელ ვერ დამიმარტოხელეს, არც ისეთი სულელი ვიყავი... ეხლა ვის აშინებენ ისინი, ვის ეძახიან? უწნავენ თუ არა ფაფარს საძოვარზე გაშვებულ ცხენს? და კუდიანი? ჩემი საკუთარი თვალით მინახავს მე ის. თვალები ჩავარდნილი ჰქონდა მას, ძვალ-ტყავა, რგოლივით წელში მოხრილ და სახედამჭკნარ დედაბერს.. და ერთად-ერთი, შავი ბინძური წინა კბილი ცხადჰყოფდა, რომ ის იყო კუდიანი. მისი სახელი იყო ხვარამზე. იმას უყვარდა კატად გადაქცევა და ღამით სოფელ-სოფელ სიარული, ერთს გულს ამოსჭამდა - სულ ახალგაზრდა ყმაწვილს, მეორეს ბაიასავით გააყვითლებდა. თუ ძროხა ხბოს დაბადებდა და ამ დროს ხვარამზე წააწყდებოდა, ან ის ძროხა გადაიჩეხებოდა კლდეზე, ან ხბო მოუკვდებოდა, ან ძროხას რძე შეაშრებოდა. დილით ადრე თუ ხვარამზეს გადაეყრებოდი, იმ დღეს ხეირს ვერ ნახავდი. და ჩემი დაუძინებელი მტერი იყო ის, განსაკუთრებით მას შემდეგ, რაც მე საჯაროდ მას კუდიანი დავუძახე და ამას გარდა, ერთხელ კიდევ მას მოვპარე მსუქანი ნესვი. სამაგიეროდ ისეთი მაგარი ციება შემყარა, რომ მთელი ზაფხული ვიწექი და, ვინ იცის, რამდენი ჩიტის ბუდე გადამირჩა. პირველ სექტემბერს, კუდიანობა ღამეს, ის მზის ჩასვლასთან ერთად იძინებდა და ზარბაზნის ხმაც კი ვერ გააღვიძებდა მას. ამ ღამეს ის უნდა მისულიყო როკაპთან, კუდიანების დედოფალთან. და თან რაც უნდა მოსვლოდა, პატარა ბავშვის გული უნდა წაეღო. რამდენჯერ გამიგონია მე ამ ღამეს კუდიანების ფრთის ცემა - დაფრინავდენ წყეულები, რა არის, ვინმე ბავშვის გული ჩავიგდოთ ხელშიო. მაგრამ ჩვენც არ ვიყავით გულხელ დაკრეფილი. დილიდანვე ვაგროვებდით ჩვენ ბალახბულახს, ხმელ წკეპლებს. ვიწეპავდით ყურის ძირებთან თმებს თაფლის სანთლით, და დაღამდებოდა თუ არა, ავარდებოდა ეზოში ალი, გავარდებოდა თოფი... <%2