თანამედროვედ ყოფნის ნიშნები I

(ბესიკ ხარანაულის პოეზია)

იმ წრეში, სადაც ახლა ვდგავართ,
მომავალი არ იმყოფება... მთქნარების წრეში...

ბ. ხარანაული

ყოველი დილა გაზაფხულია
რადგანაც იგი არ არის გუშინ...

ბ. ხარანაული

ბესიკ ხარანაული თანამედროვე პოეტია, არა იმიტომ, რომ იგი დღეს წერს, არამედ იმიტომ, რომ "დღეს"-ს გამოთქვამს, ანუ "დროს აღნიშნავს". გ. ტაბიძის ეს იმპერატივი: "დრო, დრო აღნიშნე!" - იმ სიღრმისეულ ცვლილებათა შეგრძნებასა და გამოსახვას გულისხმობს, რაც მომხდარა გარეთ, სამყაროში და შესაბამისად, ადამიანის შინაგან სივრცეში, ან: ჯერ აქ და მერე გარეთ, ანდა ერთდროულად. იგი დროის აღმნიშვნელი პოეტია, და სწორედ ამიტომ, ამ თვისების გამო, რომელიც ნიჭივით თანდაყოლილი უნარი და ბედი უნდა იყოს ადამიანისა, - ხდება იგი ახალი ფორმის: თავისუფალი ლექსის ანუ ვერლიბრის ერთ-ერთი უპირველესი დამამკვიდრებელი ქართულ პოეზიაში. ამის გამოვე განსხვავდება მათგან, რომელნიც თავისუფალ ლექსს მიმართავენ არა შინაგანი აუცილებლობის, არამედ სიახლისაკენ გარეგანი ლტოლვის გამო.
თავად ვერლიბრს წარმოქმნის ის ახალი დაძაბულობა, რომელიც ჩნდება ადამიანსა და სამყაროს შორის ჩვენი ცივილიზაციის სპეციფიკური ბუნების შედეგად და რომელიც ხასიათდება როგორც ინდივიდის გაუცხოება, დაშორება მთელი გარემომცველი, ხილული თუ უხილავი სინამდვილისა (სამყარო, ღმერთი, ბუნება) და საკუთარი თავისაგან. ეპოქა, რომელიც განისაზღვრება როგორც ტოტალური უკავშირობა (ტრადიციულ კავშირთა დაწყვეტა), როგორც ნაწილის მოწყვეტა მთელისაგან, ვეღარ აისახებოდა ლექსის ტრადიციული ფორმით, რაკიღა ეს უკანასკნელი, წარმოადგენს რა მეტრული საზომითა და რითმით კონსტრუირებულ სიმეტრიას, შეესაბამება სუბიექტისა და სამყაროს ერთიანობის, შეკავშირებული (ჰარმონიული) ყოფიერების რეალურ განცდასა თუ სუბიექტის წარმოსახვაში მყარად არსებულ, ეჭვშეუტანელ კლასიკურ იდეალებსა და ღირებულებებს.
ლექსის ტრადიციული, მკაცრად მოწესრიგებული ნაგებობა ატომივით დაიშალა და გამოთავისუფლდა ახალი, დაძაბული ენერგია (უპირატესად ენერგია აზრისა და ფიქრისა), რომელიც ასახავს კონფლიქტს არა მხოლოდ პოეტსა და სამყაროს, არამედ პიროვნებასა და მის საკუთარ თავს შორის ("მე ჩემს თავთან საერთო არაფერი მაქვს" _ ფ. კაფკა), ასახავს იმ საუკუნის მიერ მოტანილ რღვევას, რომლის ერთ-ერთ არსისეულ განსაზღვრებად თუნდაც "ატომური" ითვლება.
ახალი პოეტიკის ევროპელი წარმომადგენლები, - კრიტიკულად უპირისპირდებიან რა კლასიკურ-რომანტიკული ლირიკის ეპიგონურ ეტაპს, ეტაპს, სადაც ეს ლირიკა უკვე ანაქრონიზმად იქცევა, - ხაზს უსვამენ თავისუფალი ლექსის წარმოქმნის ერთ მიზეზს: აზრის წინ წამოწევის აუცილებლობას. მათი აზრით, ტრადიციულ მუსიკალურ, "თანაბრად რხევად, დენად" ლექსში აზრი ისეა განზავებული, რომ არ წარმოქმნის მძაფრ მოთხოვნილებას მისი გააზრებისა. ესთეტიკურ-მუსიკალური ნაკადი აზრს მიილეკავს, სილამაზე და მუსიკა ფარავს მას და აძნელებს მის ფიქსაციას. ახალი ეპოქა კი მძაფრ და კონკრეტულ აზროვნებას ითხოვს. ბრეჰტის აზრით, ტრადიციულ, განწყობილების ლექსში "აზრი აქეთ-იქით დასრიალებდა განცდის ტალღაზე და ჯერ ყოვლის მანიველირებელ განწყობილებას უნდა დასხლტომოდა ადამიანი, თუკი მართლა მოინდომებდა ფიქრს".
ახალი დროის პოეტი კი აღარ ენდობა არა მხოლოდ ტრადიციულ ცნებებსა და ღირებულებებს, არა მხოლოდ გარე სინამდვილეს, არამედ საკუთარ განწყობილებას, აღქმასა და განცდებსაც. "მართლა ასეა?" - აი მისი ეჭვი, რომელიც ისარივით ეყრება ნებისმიერ მოცემულობას, პირველ რიგში საკუთარ გრძნობებსა და ფიქრებს, შინაგანობას და შლის, ანუ აანალიზებს მას: ნაწილ-ნაწილ გამოაქვს გარეთ.
იმ სამყაროში, სადაც პოეტი ტექნიკის მიერ დაპყრობილი სინამდვილის ნაწილი ხდება, სადაც საკმარისია, პოეტმა ერთი ნაბიჯი გადადგას საკუთარი თავიდან გარეთ, მაშინვე "უცხო სხეულების" ტოტალობაში (რკინა, ბეტონი, მანქანა, დიდ მასად ქცეული ადამიანები...) ვარდება, სადაც პოეტსა და ბუნებას შორის ტექნიკა (ტექნიკური კონსტრუქცია) და საგანთა და ადამიანთა საშინელი სიმრავლე, ხმაური და სიჩქარე ჩამდგარა, - აღარ წარმოიშობა ტრადიციული ლირიკა: სიმღერა, გალობა, ჰიმნი, ოდა და ა. შ. - როგორც განსახიერება სამყაროზე, ბუნებაზე დასტურისა. ასეთი სინამდვილე წარმოშობს პროტესტის, უარის, არმიღების, ახალი შიშისა და ახალი სიმარტოვის პოეზიას.

ერთ-ერთი ყველაზე რადიკალური გამონათქვამი ტრადიციული ლირიკის თაობაზე, როგორც ცნობილია, ეკუთვნის თეოდორ ადორნოს გამონათქვამი, რომელსაც ერთმანეთთან პრინციპულ კავშირში მოჰყავს დრო, ამ დროის შინაარსის ერთი, თვისობრივად სრულიად ახალი, თავად სიცოცხლეს დაპირისპირებული წახნაგი და (ლირიკული) პოეზია. იგი ამბობს, რომ ხიროსიმასა და ნაგასაკის შემდეგ ლირიკული ლექსის წერა შეუძლებელიაო. აქ ლაპარაკია თვისობრივად ახალი ეპოქის დადგომაზე, რომელიც გულისხმობს რადიკალურ ცვლილებებს ადამიანის ცხოვრებაში და, შესაბამისად, პოეზიაში. "სიახლე" აქ მდგომარეობს სამყაროს ტოტალური განადგურების შესაძლებლობასა და ამ შესაძლებლობის ნაწილობრივ განხორციელებაში, რამაც, წესით, უნდა გამოიწვიოს შემოქმედი ინდივიდის სინდისის, მორალური პასუხისმგებლობის, ცოდვის შეგრძნების უკიდურესი გამძაფრება; - ახალი ეჭვის, შიშისა და მსოფლხატის წარმოქმნა;
სამყაროს არამყარობისა და ბოლოვადობის აპოკალიფსისეული იდეა კაცობრიობის იმ ნაწილისთვისაც კი, ვისთვისაც ხსენებულ ტექსტს გამოცხადების ანუ ღვთაებრივი შეტყობინების ღირებულება აქვს, - არარეალურ შესაძლებლობად და აბსტრაქტულ ცოდნად არსებობდა (ისევე, როგორც ადამიანი საკუთარი სიკვდილის გარდუვალობას არსებითად აბსტრაქტულ ცოდნად ატარებს და არა კონკრეტულ განცდად). "ხიროსიმა და ნაგასაკი" იქცა სამყაროს დაღუპვის რეალური შესაძლებლობის კონკრეტულ დასაბუთებად.
თუ ტრადიციული ლირიკის დროით თვალსაწიერზე წარმავალობით დაღდასმული მხოლოდ ადამიანები, მათი საგნები და სხვა ცოცხალი არსებანი არიან, თავად დედამიწა, პლანეტები (ერთიანად: ბუნება) კი დამრჩომია, - ახალი დროის პოეტისათვის წარმავალობა უკვე მთელ სამყაროს მოიცავს: ტექნიკური ცივილიზაციის მსახვრალი ზემოქმედებით დასნეულებული, შინაგანად გაბზარული სამყარო სიკვდილისაკენ მიდრეკილად აღიქმება, იმ შემთხვევაშიც, სულ რომ არ არსებობდეს მისი ერთბაშად მოსპობის მექანიკური საშუალება. ამდენად, იცვლება სამყაროსა და დედამიწის ტრადიციული ხატიც: თუ ადრე დედა-მიწა მკურნალ მშობლად, ყოვლისშემძლე ღვთაებად, დიდ დედად აღიქმებოდა - თანამედროვე პოეტის განცდაში იგი უმწეობით იმოსება, დედა-მიწა უკვე სნეულია (მოწამლული და ამდენად მომწამვლელიც).
ეს ყოველივე იწვევს პოეტის შინაგანი სამყაროს ისეთ (დე)ფორმაციას, რომელიც ვეღარ მოექცევა ლექსის ტრადიციულ წესრიგში.
თ. ადორნოზე ადრე მ. ჰაიდეგერმა ასე განსაზღვრა ახალი ისტორიული დრო დიდ გერმანელ ლირიკოსზე ფ. ჰიოლდერლინზე დაყრდნობით, დრო, რომელსაც სახელდებს და გამოთქვამს ეს პოეტი, ერთ-ერთი უმთავრესი დამამკვიდრებელი არაკონვენციური ლექსისა გერმანულ პოეზიაში (XVIII ს.): "ეს არის მწირი დრო, რადგანაც იგი გაორმაგებულ არა-სა და ნაკლს შორის მყოფობს: გაფრენილ ღმერთთა უკვე აღარ-სა და მოსასვლელთა ჯერ არა-ს შორის". ორმაგ ნეგაციასა და ნაკლს შორის მოქცეული დრო არის "მწირი" (ჰიოლდერლინის ტერმინით), ამ "სიმწირის" ახალი ეტაპი და ცალკეული უმკვეთრესი გამოვლინებანი XX საუკუნეში იწყება (დრო "მწირია", მაგრამ უმდიდრესია მისი პოეტი - აჯამებს მ. ჰაიდეგერი).

* * *
ხოლო ცალკეული ერის სულიერი ცხოვრება მსოფლიო კალენდარსაც მიჰყვება და საკუთარსაც, რომელზედაც აღნიშნულია ცვლილებანი, ახალი ეპოქის დადგომა იმათ მიერ, ვინც მოწოდებულია "დრო აღნიშნოს": "წიწამურში რომ მოკლეს ილია, მაშინ ეპოქა გათავდა დიდი". ასე აღნიშნა გალაკტიონმა ერის სულიერ-ისტორიული წელიწადის ახალი დროის დადგომა. აქ იგულისხმება არა მხოლოდ დაღუპვა ერის ისტორიული შესაძლებლობისა, არა მხოლოდ დასასრული იმ გზისა, რომელზედაც და რომლისკენაც ილია "მიუძღვებოდა წინ ერს", არამედ დასასრულიც ტრადიციული პოეზიისა: "ძველი სიმღერის და იდილიის" (ერთ-ერთ არსისეულ განსაზღვრებას ილიას დროისა გ. ტაბიძე ასე აყალიბებს: "დრო იყო - ომით აუსახველი" (ომი არის ამა თუ იმ ისტორიული დროის შინაარსის უზუსტესი სარკე).
მაშასადამე, იცვლება პოეტის ადგილი სამშობლოსა და ღმერთთან მიმართებაში, იცვლება მისი დგომა სამყაროში, იცვლება სამყარო და იმ ადგილიდან, სადაც აღმოჩნდა პოეტი "დიდი ეპოქის" გათავების შემდეგ - ტრადიციული სიმყარე აღარ მოსჩანს ძველ ხატებში, მათი კონტური წაშლილია, მათი არსებობაც კი სათუო გამხდარა, ამ "ახალი", კარგად ცნობილი სინამდვილის შიფრად ლექსში წერია "დალანდი". და სხვაგან უკვე ("გემი დალანდი") პირდაპირ ითქმება, თუ რა დაიკარგა ილიას სიკვდილის შემდეგ, რისი კონტური წაიშალა, რისი არსებობა გახდა სათუო:

"მაგრამ სამშობლოს ძველი გზებით ვეღარ მოვაგენ
და არ ვიცოდი: მქონდა იგი თუ მომაგონდა".

დამთავრდა ძველი გზები, ამოიწურა ძველი ცნებები, ძველი ათვლის წერტილები, ძველი მოდელები და თავიდან მოსაძებნი და საკვლევი გახდა ყველაფერი: ღმერთისა და სამშობლოს შინაარსიცა და პოეზიის არსიც (საკვლევი გახდა თუნდაც ის, თუ რა ქვეყანა და სამშობლოა ბოლოს და ბოლოს დედამიწის ის ნაწილი, რომელსაც "პოეზიისა და პოეტების მხარეს" უწოდებენ, და სადაც ასე საშიშია პოეტად ყოფნა; სადაც პოეტს უბრალოდ კი არ სდევნიან, როგორც ყველგან, არამედ კლავენ).
ეს ვრცელი შესავალი იმისთვის დამჭირდა, რომ მეთქვა: ბესიკ ხარანაული ერთ-ერთი პირველია, რომელმაც იგრძნო რაღაც პოეტური ეპოქის დასასრული (თუნდაც გალაკტიონის თვითმკვლელობით დასრულებული დრო); მან იმთავითვე იგრძნო, რომ იმ სინამდვილისათვის, რომელშიც თავად გაჩნდა, სრულ ანაქრონიზმად ქცეულიყო "ძველი სიმღერა და იდილია", ის, რაც უკვე გალაკტიონისთვის იყო "დამთავრებული". თავად გალაკტიონი უკვე ჩვენი აწმყოს კლასიკად ბრწყინავდა, თავადვე ამოეწურა თავის მიერ ჩამოსხმული პოეზიის სახეობა (როგორც ჩვეულებრივ "იქცევიან" დიდი პოეტები) და თავისი დიდი მიზიდულობის ძალით სახიფათო ორბიტად ქცეულიყო მარად სხვისი გზით მავალი სულებისათვის. ხოლო მის შემდგომდროინდელ პოეტს მხოლოდ ეს ევალებოდა: ტოტალიტარული სინამდვილის კატაკომბებში თანდათან გაჩენილი შედარებითი სიხალვათე, რაც ნაკლებ გარდუვალს ხდიდა პოეტის თვითმკვლელობას და აღარც ნათქვამის მაქსიმალურ დაშიფვრასა თუ განზოგადოებას აიძულებდა ხელოვანს _ ამ სინამდვილის სიღრმისეული გააზრებისთვის გამოეყენებინა და ემეტყველა ახალი, შემზარავი თუ ფარულად გამამხნეველი მსოფლიო გამოცდილების, ისტორიულ და ესთეტიკურ ფერისცვალებათა შესაბამისად.

* * *
ახალი საუკუნისა თუ საკუთარი ქვეყნის ტრაგიკული კატაკლიზმები ბ. ხარანაულის პოეზიაში ცალკე (სოციალურ, პოლიტიკურ თუ ისტორიულ) თემებად კი არ ფორმდება, არამედ მისი აზროვნების დაუსახელებელ ათვლის წერტილად იქცევა, და ამავე დროს, განსაზღვრავს მისი სევდის სიღრმესა და შედგენილობას. ის არასოდეს წერს, დავუშვათ, ომებზე, ანდა საკუთარი ქვეყნის წარსულსა თუ ილიას მკვლელობაზე, მაგრამ მისი ლექსის ინტონაცია და აზრობრივი რაკურსი მიგვანიშნებს, რომ ლექსი ყოველივე ამის შემდეგ, ამის ცოდნით იწერება (განსხვავებით მრავალი დღევანდელი პოეტისაგან, რომლებიც ისე წერენ, თითქოს არაფერი მომხდარა). თავად ინტონაცია და ლექსის სინტაქსი შეესაბამებიან ფიქრის პროცესს ("თავად ინტონაციაა სააზროვნოდ მომართული", _ წერდა თავის დროზე კრიტიკოსი თამაზ ვასაძე).
თვით მოჩვენებითად მცირე, უბრალო და ნაცნობი საგნებიც (იქნება ეს ვაშლის ხე, ფანჯარა, სარკე თუ სოფლის აბანო), ანდა ძველი და დიდი ღირებულებანი (დედამიწა, პოეზია, პოეტი...) დროის კონტექსტში - ზემოთ აღნიშნული გამძაფრებულ-გაორმაგებული წარმავალობისა და დამშვიდობების ერთიან ატმოსფეროშია განცდილი. საგანთა "აღნიშვნის" განსაკუთრებულად დაძაბული, მტანჯველად მოუსვენარი სურვილიც, ამ სურვილით დაღდასმული და დაბადებიდან სიმშვიდედაკარგული ფიქრიც ამ საუკუნეში, ამ დროში იღებს სათავეს, დროში, რომელიც პოეტის ძარღვებს სისხლივით მიჰყვება... "წვიმა არის ისეთი, როგორიც წვიმაა, ქარსაც მოიყოლიებს როგორიც ქარია, და მივდივარ მეც: განა ისეთი როგორიცა ვარ? აი, ეს რაც მივდივარ, მომახელთებინა!".
ბ. ხარანაულს, როგორც დღევანდელისა და ახლისაკენ მიდრეკილ პოეტს, შესაბამისად, გამძაფრებული გრძნობა აქვს რუტინის, იმისი, რაც უკვე იყო, რაც ინერციაა, რაც არის "გუშინ":

"გაიყინა პოეზია
დღეს ლექსისაგან იმას ველით, რაც გუშინ იყო..."

"გუშინდელი გემო აქვს ყველაფერს..."

"ო, როგორ მინდა გავექცე ყველას,
ვისაც შეუძლია
ძველი სიტყვები რომ მითხრას ისევ.
აქ ცხოვრებას არავინ არ იწყებს თავიდან?"

"იმ წრეში, სადაც ახლა ვდგავართ,
მომავალი არ იმყოფება: მთქნარების წრეში..."

"ახალი სიტყვების" ძებნა არ შეიძლება იყოს პოეტის ნებისეული გადაწყვეტილება; ეს არის ზენა ბრძანების აღსრულება ("მწვანეზე არა სთქვა მწვანე") და ამდენად, პოეტური ნიჭის ბუნება, ანუ ბედისწერა:

სიტყვაც,
იმისთვის, რომ გავიგოთ,
ჯერ ხომ უნდა მოკვდეს ჩვენს სულში -
მხოლოდ შემდეგ აღმოცენდება...
ახალი სიტყვა - ახალი სიკვდილი
და ახალი აღმოცენება...
რამდენი მკვდარი სიტყვაა ჩვენში,
რაც დავიბადეთ?..

"თავიდან დაწყება" იქ, სადაც ყველაფერს "გუშინდელი გემო აქვს" - პოეტის განსაკუთრებულ მარტოობას ნიშნავს. რადგან ასეთი სინამდვილე გუშინდელი დღიდან მომდინარე დიდ უარყოფით ენერგიებს ფლობს, ახალსა და ხვალინდელს რომ ემუქრებიან, ებრძვიან და აუძლურებენ. ჩაკირული გემოვნებისა და ლიტერატურულ ჩვევათა ყამირის გატეხვა, "გემოვნების სიზარმაცის" დაძლევა გაცილებით მეტ გაბედულებასა და სიმარტოვეს გულისხმობს, ვიდრე პოლიტიკური "სხვაგვარად მოაზროვნეობა". რადგან პოლიტიკოსი მასისათვის ადგილად გასაგებ, მარტივ, მექანიკურ და გარეგან (ამდენად, მოჩვენებით) თავისუფლებაზეა ორიენტირებული: შემოქმედი კი შინაგანზე. ხოლო ადამიანი არაფერს ეწინააღმდეგება ისე, როგორც შინაგანი მარწუხების მსხვრევას; სტერეოტიპებზე ანუ როგორც მერაბ მამარდაშვილი იტყოდა, "ხელსაყრელ ჭეშმარიტებებზე" უარის თქმას.
ბ. ხარანაულის პოეზიაში ტრადიციულად მყარი, დავუშვათ, "დიადი" ფენომენები დაგენილ ღირებულებათა კოსმოსის ნაწილებად აღარ გვევლინებიან. ისინი, ვითარცა წინააღმდეგობანი ერთმანეთისაკენ და ერთმანეთისაგან ილტვიან. მაგალითად, "ისტორია": ტრადიციულად ის "დიადია", რადგან "გმირულია". ბ. ხარანაულისთვის კი: "ისტორია უჩვენობაა, ამიტომაც არის დიადი". ანდა "ერი", "სული" და "ნიჭი", რომელთაც ტრადიციით მისჯილი აქვთ, რომ მუდამ "დადებითი" ნათელი ადგეთ, რაც მათ მომაკვდინებელ სტერეოტიპებად აქვავებს: "ო, სულო ჩემო, ერო ჩემო და ნიჭო ჩემო, როდემდის უნდა ვიყოთ ერთურთს მიჯაჭვულები... როდემდის უნდა მდარაჯობდეთ ქოფაკ ძაღლივით და ყოველ განზე გაწევაზე, როდემდის უნდა მგლეჯდეს ხორცებს თქვენი ჯაჭვები..."
თუ პოეტი და მწერალი მუდმივი ოპოზიციაა სინამდვილის მიმართ, თანამედროვე პოეტის ტრაგიკულობას (და კეთილშობილებას) ის განსაზღვრავს, რომ იგი უპირველეს ყოვლისა თავის ოპოზიციად წარმოგვიდგება, რისი სურათიცაა ბ. ხარანაულის მთელი შემოქმედება.

* * *
ბ. ხარანაულის პოეზია ექსისტენციალური პოეზიაა. აქ მიმდინარეობს დაძაბული და დაწვრილებითი, დეტალიზებული კვლევა ადამიანის, ძირითადად: "მე"-ს ყოფნისა დედამიწაზე, კონკრეტულ საგნებსა და არსებებს შორის. ამ პიროვნებას, ამ სულს, ამ გონებას მისჯილი აქვს: "არ იცოდეს შესვენებები". მისი მზერის მიკროსკოპი, უპირველეს ყოვლისა, შინაგან სივრცეშია ჩადგმული და არასოდესაა "გამორთული". აქ არ არსებობს დახმარება. სახელი იმისა, რასაც ის ხედავს, მხოლოდ მან შეიძლება აღმოაჩინოს ("და ამიტომაც არც მაღლა, არც წინ - ჰორიზონტისკენ, არც ხელში ჯოხით, არც გვერდში ძაღლით, და ჩრდილითაც კი არა, არა! შენი ფეხით - შენი თავისკენ! და აქ არ უნდა წავიქცე, არა, დედამიწის ამ წერტილში, დროის ამ წამში". "ყოველი წამი შეიძლება ნაღმივით აფეთქდეს! ამიტომაც უნდა აღვწერო").
ამიტომ ამ პოეზიის ნიშანი, საზომი და მიზანია არა "ლამაზი", არამედ "მართალი" ("განა მართალი უფრო ლამაზიც არ არის და უფრო სანდოც?" "და მართალი ხომ მშვენიერიც არის და სანდოც..." - ბ. ხარანაული). ცხოვრებასა და ხელოვნებაში სილამაზე ხშირად იქცევა სიმართლის ერზაცად, მის კომპენსაციად, მის ჩამხშობად. გარეგნული სილამაზის კულტი, სიცარიელის კვარცხლბეკზე შემდგარი ლამაზი ფორმა ძლიერ მახასიათებლად იქცა ჩვენი საუკუნის ქართული პროზა-პოეზიის ერთი ნაწილისათვის. ამის მკვეთრ ილუსტრაციას წარმოადგენს კრიტიკა, რომელიც ბესიკ ხარანაულს ოთხმოციან წლებში თავს დაატეხეს ერთი ლექსის ("კარტოფილის ამოღება") გამო. კრიტიკოსი ელიზბარ ჯაველიძე სწორედ გაქვავებული ტრადიციის, ე. ი. სტერეოტიპის პოზიციიდან გმობდა პოეტს, რომ მან ლექსის საგნად აირჩია არა "ვაზი", რომელიც "ჩაწნულია ჩვენს ეროვნულ ფსიქიკაში", არამედ ისეთი "პროზაული", ე. ი. არაესთეტიური რამ, როგორიცაა "კარტოფილი". ყველაფერს რომ თავი დავანებოთ, "კარტოფილის ამოღება" ავტობიოგრაფიული ლექსია და პოეტის ცხოვრების რეალურ მოვლენას - კარტოფილის თესვა-ამოღებას შეესაბამება. რა შუაშია აქ "ვაზი", რომელთანაც პოეტს საქმე არასოდეს ჰქონია? ცრუესთეტიკური ტრადიცია პოეტს უბრძანებს, თქვას ტყუილი სილამაზის გულისთვის. აქ აირეკლა ნაციონალურ ხასიათში ჩამოყალიბებული ერთი უარყოფითი თვისება, ხოლო ლიტერატურამ, თავის მხრივ, მოახდინა ამ თვისების შემდგომი გაღრმავება და დამკვიდრება გარეგნულად ლამაზი და შინაგანად ყალბი, უსაგნო სტილის საშუალებით. ეს მოვლენა მძაფრად და ზუსტად გამოხატა ერთმა ქართველმა პოლიტიკოსმა, მენშევიკური მთავრობის წევრმა გრ. ლორთქიფანიძემ, როდესაც ქართველებს "ფორმის მონები" უწოდა, რადგანაც ლიტერატურით ნაკვებით "ფასადურობა" შემდეგ სწორედ პოლიტიკაში ვლინდება საბედისწეროდ.
ჩემი აზრით, ეს თვისება (ფორმალურობა, რიტუალურობა, პომპეზურობა, ერთიანი გარეგნულობა), დაწყვილებული ჩვენი ცნობიერების ერთიან "გუშინდელობასთან", ერთი უმთავრესი მიზეზი გახლავთ ბოლო წლებში ჩვენს თავს დატეხილი მრავალი საზოგადოებრივ-პოლიტიკური უკუღმართობისა.
ხოლო ის, ვინც "მართალსა" და "ბუნებრივს" ეძებს, აუცილებლად მივა იმ მოვლენასთან, რომელსაც ჰქვია "სიზუსტე".
ეს ცნება XX საუკუნის პოეტური აზროვნებისათვის ფუნდამენტურ მნიშვნელობას იძენს. იგი ენაცვლება ისეთ ცნებებს, როგორიცაა "პოეტური", "შთაგონებული", "ღვთაებრივი" და ა. შ. უფრო სწორად, სიზუსტე ამ ცნებათა კონკრეტულ შინაარსად იქცევა. რ. მ. რილკესთან ვკითხულობთ: "ის პოეტი იყო და სძულდა უზუსტობა". მარინა ცვეტაევა ამბობს: "საჭიროა, რაც შეიძლება ზუსტად თქმა". მ. ჰაიდეგერი ხშირად მიუთითებს იმ გავრცელებულ და დამღუპველ უაზრობაზე, რომლის მიხედვითაც მეცნიერებას მიეწერება სიზუსტე, ხოლო პოეზიას უზუსტობა და ბუნდოვანება; მ. ჰაიდეგერისთვის სწორედ პოეზია იძლევა უზუსტეს ინფორმაციას სამყაროსა და ყოფიერების შესახებ. ამ აზრის მაქსიმალური გამძაფრება და დაგვირგვინებაა ნამდვილად ახალი ფილოსოფოსის, მ. მამარდაშვილის, ჩემი აზრით, ეპოქალური დეფინიცია: "ეშმაკი თამაშობს ჩვენით, როდესაც ჩვენ არ ვფიქრობთ ზუსტად". აქ უკეთურება, ბოროტება ახალი სახელით აღინიშნება: იგი წარმოგვიდგება როგორც უზუსტობა, შესაბამისად, ერთიანდება კეთილი და ზუსტი. ეს არის უაღრესად მნიშვნელოვანი კორექტივი და გაფრთხილება დღევანდელი, მასობრივ-ქართული და პოლიტიკური მენტალობის მიმართ, რომელიც წარმოადგენს არა ზუსტსა და ფხიზელ, არამედ "მითიურ" ცნობიერებას (ვარაუდის გამოცხადება ფაქტად. მტკიცება იმისა, რისი დასაბუთებაც შეუძლებელია. კონკრეტული რეალობის ვერდანახვა და ა. შ.) და რაც ასევე, მრავალი მომხდარი უბედურების ფარული მიზეზი და მომავალ უკუღმართობათა საწინდარია.
ზუსტი და თანმიმდევრული ფიქრი (რაიმე საგანსა თუ მოვლენაზე) მაქსიმალურ შინაგან კონცენტრაციას, აზროვნების პატიოსნებას გულისხმობს და ფიქრისა და გემოვნების სიზარმაცეს უპირისპირდება.
საგნისა თუ მოვლენის შინაგანი გამოსახულების მაქსიმალური დაზუსტებისაკენ სწრაფვა ბ. ხარანაულის პოეზიის ერთ-ერთი უმთავრესი ნიშანია. ეს კი კვლავ იწვევს ტრადიციული ხედვის შესწორებას, რომლის თანახმადაც, მაგალითად, არწივი "ამაყად" დაფრენს:

"არც ერთი არწივი არ დატრიალებს ცაზე ამაყად,
ის ისარივით ზუსტი არის და უტყუარი..."

* * *
როგორც ადრეც აღვნიშნეთ, სუბსტრატი, რითაც გამსჭვალულია ბ. ხარანაულის მთელი პოეზია, არის სევდა და იგი დაგუბებულია უპირველეს ყოვლისა ინტონაციასა და პოეტის ხედვის მიმართულებაში: ეს მზერა, ჩვეულებრივ, ცხოვრებისა თუ სულის წინააღმდეგობა-შეუსაბამობათა ეპიცენტრში ტრიალებს. ტანჯვის წყაროა ახალი დროის არსებითი უკავშირობა, ამ კავშირთა შეუძლებლობა, ადამიანის უსაყრდენობა და პრინციპული მოუწყობლობა დედამიწაზე (რასაც, მაგალითად, ნიკო სამადაშვილი "დიდ უმეგობრობასა" და "უბინაობას" უწოდებს).
ასეთი ტანჯვის ბუნება განსაკუთრებით მძაფრად ვლინდება უახლოეს არსებასთან _ დედასთან და უახლოეს საქმესთან - პოეზიასთან მიმართებაში. თვით ეს უმთავრესი საყრდენებიც, რომლებთანაც ყველაზე უფრო ღრმად და ბედისწერულად არის გადაჯაჭვული პოეტის სული, მისთვის მხოლოდ წამიერ თავშესაფრებს წარმოადგენენ და ისიც მხოლოდ "ცხოვრებასთან" შედარებით: იმავე ძალით უკუაგდებენ პოეტის არსებას, რა ძალითაც მიიზიდავენ.
დედასთან ჰარმონიული "ერთადყოფნა" იმდენადვე შეუძლებელია, რამდენადაც შინაგანად "მისგან წასვლა". იგივე ითქმის დედის, როგორც მარადიული პირველსაწყისის ორ სხვა გამოვლინებაზეც: ღვთისმშობელსა და დედამიწაზე. პოეტი ყველასთვის "დაკარგულია"; ის არც მიწის პატრონი და მომვლელია, არც ღვთისმშობლისკენ გზის გამკაფავი. მაგრამ დედა, მიწა და ღვთისმშობელი პოეტის შინაგანი ქვეყნიერების დედაბოძები არიან: იქ არსებობენ როგორც დიადი შეუძლებელნი; ასეთი სახით ეკუთვნიან ამ სამყაროს და განსაზღვრავენ მის "ტანჯულობას" ("ო, დედამიწავ, შენ ხარ სურვილი, რომელიც მე შესრულებით არ წამიბილწავს!). ერთი ადამიანის სიცოცხლე არ ყოფნის არც თანდაყოლილი კავშირის გაწყვეტას, ამ შემთხვევაში: დედისგან შინაგან გაქცევას, მის დავიწყებას, და არც თანდაყოლილ მოკავშირესთან (დედა, მიწა, პოეზია) ნამდვილი კავშირის, თანაყოფიერების განხორციელებას. ეს ყოველივე გროვდება იმ სათქმელად (დედისადმი), რომელიც, არსებითად, უთქმელისა და გამოუთქმელის საუფლოს განეკუთვნება. ამას გვამცნობს თუნდაც ლექსი "სიტყვების უქონლობის გამო", ერთიანად დედისადმი მიმართვად რომ წარმოგვიდგება:

"და ნუ დამეძებ, ნუღარ მანჯღრევ, მე ავადა ვარ,
ერთი დღე, ერთი წელიწადი, ერთი სიცოცხლე
ცოტა არიან იმისთვის, რომ სხვაგან ვიყო,
მე შენთანა ვარ, შენთან ვიყავ,
შენთან ვიქნები..."

* * *
ამ უწყვეტ ტანჯვასა და წუხილში ადამიანის, საკუთარი თავის "ასეთადყოფნის" გამო მოსჩანს ადამიანის ამქვეყნად "მოუწყობლობის" მეტაფიზიკური ძირებიც, კერძოდ, ის, რომ, "ადამიანის არსება არსში დაზიანებულია", როგორც იტყოდა გრ. რობაქიძე. ბიბლიური ინფორმაციის მიხედვით ადამიანი პირველსამშობლოდან განდევნილი, მიწაზე "გადმოსროლილი" არსებაა და, როგორც ამ უძველესი "ზიანის" შემცველი, ნაკლოვან და უცხო სხეულად ცხოვრობს ამ სამყაროში, სადაც "ცხოველები შინ არიან" (რ. მ. რილკე). ბესიკ ხარანაულის ენაზე (ბიბლიური რემინესცენციებით) ეს განცდა თუ ხედვა ასე გამოითქმის: "ცუდად გამომწვარი თიხა მეორედ ვეღარ გამოიწვება. ის იმად დარჩება, რა სახელიც ერთხელ დაერქვა: "ცუდად გამომწვარი". "თიხისგან" ადამიანის შექმნა ღმერთის საქმე იყო, მისი "გამოწვა" კი თავად ადამიანის, ცხოვრების, ბედისწერისა თუ ისტორიის.
პოეტის ღრმა სევდის მკვებავ წყაროთა ძიებას თუ გავაგრძელებთ, მალევე გადავეყრებით ცოდვისა და დანაშაულის განცდას, პირდაპირ (თემატურად) თუ არაპირდაპირ (ნაგულისხმევად) რომ მიჰყვება მრავალ სტროფსა თუ სტრიქონს. მტანჯავი განცდა იმისა, რომ ისეთი არა ხარ, როგორიც უნდა იყო, ისე არ იქცევი, როგორც უნდა იქცეოდე, და ისე არ, ვერ ცხოვრობ, როგორც უნდა ცხოვრობდე, - როგორც ცნობილია, - შეიძლება ნაკვები იყოს რელიგიით, საკუთარი თავის მიმართ სიმკაცრითა და დიდი მომთხოვნელობით ანუ თვითკრიტიციზმით, სრულყოფილებისაკენ განსაკუთრებული სწრაფვით, ანდა მშობლების აღმზრდელობითი (უმეტესად: ქვეცნობიერი თუ არაცნობიერი) მეთოდით; რაც ბავშვის მიმართ ყოველწამიერ (უტაქტო, მომაბეზრებელ) შენიშვნებში მდგომარეობს და რასაც საქართველოს მშობელთა ალბათ ასივე პროცენტი უნაკლოდ ახორციელებს. შესაბამისად, ცოდვისა და დანაშაულის მტანჯველი განცდით შეპყრობილი ადამიანი ან ფსიქოთერაპევტთან თუ ფსიქიატრთან აღმოჩნდება ბოლოს, ან მოახერხებს, ეს დესტრუქციული განცდა კონსტრუქციულად აქციოს, ანუ თავადვე გააანალიზებს და რასაც საჭიროდ ჩათვლის, იმ თვისებათა გამოსწორებას შეეცდება, რასაც არა და მათ "ცოდვილობის" ჩრდილს ჩამოაშორებს. ესე იგი, შემაწუხებელ უარყოფით ფაქტორს საკუთარი არსების განვითარების, საკუთარი ყოფნის დაბალი ხარისხიდან მაღალ ხარისხში აყვანის მამოძრავებელ ძალად გადააქცევს. ამას ითხოვს ჩვენგან რელიგია. იგი ითხოვს, გავაცნობიეროთ ჩვენი ნაკლოვანებანი, ცოდვები და დანაშაულებები, რათა დავძლიოთ ისინი, რათა ავმაღლდეთ მათზე, რათა განვიწმინდოთ. რადგან რელიგიის მოთხოვნათა შესაბამისად, ადამიანის დედამიწაზე ცხოვრებას ის აზრი აქვს, რომ იგი სულიერად გრადუალური უნდა იყოს - ისწრაფვოდეს სრულყოფილებისაკენ. ეს არის აზრიც, მიზანიც და ადამიანის შინაგანი გაძლიერების გარანტიაც.
რელიგიური პოეტიც შინაგანად ამ გზით მიდის. მაგრამ, რაც შეეხება ცოდვის შეგრძნებას სხვა ტიპის პოეტებთან, აქ ცოტა სხვაგვარადა გვაქვს საქმე: მათი სული ჩვეულებრივ რელიგიურობის პირველ საფეხურზე რჩება: ცოდვის, დანაშაულის, საკუთარი ნაკლოვანების შეგრძნება სინდისის განატიფებასა და სიფართოვეზე მიანიშნებს, მაგრამ პოეტი სულაც არ ცდილობს ამ შემაწუხებელ განცდასთან დამშვიდობებას (თვითაღზრდისა და თვითგარდაქმნის გზით, რასაც რელიგია ითხოვს ადამიანისგან). მისი ინსტინქტია - კათარზისს ამ განცდის თემატიზირებით, მისი სიტყვად, ლექსად ქცევით მიაღწიოს, ანუ მუდმივად შეინარჩუნოს იგი შემოქმედების თემად და მამოძრავებელ ძალად; ან: თუ ეს არ არის შემოქმედებითი ინსტინქტი, - მაშინ შინაგანი გარდაქმნის, გაუმჯობესების ვერშემძლეობაა, ამისთვის საჭირო ენერგიისა და ნებისყოფის არქონა რომ იწვევს, რაც პოეტში ისევ ცოდვის, დანაშაულის, უწმინდურების განცდას წარმოშობს. ასეთი სულიერი მდგომარეობის გულისშემძვრელი გამოხატულებაა, მაგალითად, 27 წლის ასაკში გარდაცვლილი დიდი ავსტრიელი პოეტის, გეორგ თრაქლის მცირე მოცულობის პოეზია და პირადი წერილები.
ზოგი ან შეიძლება მრავალი დიდი პოეტისათვის, მაგალითად, რ. მ. რილკესთვის, სულაც არ არის დამახასიათებელი ცოდვისა თუ დანაშაულის შეგრძნება, რაც მაინცადამაინც გასაგები და ახლობელი აღარ არის ორი მსოფლიო ომითა და სხვა კატასტროფებით დაფლეთილი საუკუნის მკითხველისათვის, რომელიც მონათესავე, ძმურ სულს იმ პოეტებში უფრო ხედავს, თავს დამნაშავედ რომ გრძნობენ ყველას წინაშე და ყველაფერში. საერთოდ, თუ არ ვცდები, პოეტების, მათ შორის, ქართველი პოეტების უმრავლესობაც თავისუფალია ამ დისკომფორტული განცდისგან, რაც ან ნიჭისა და ზნეობის ზედაპირულობიდან მოდის, ან იქიდან, რომ პოეტის მთელი შინაგანი ენერგია მაქსიმალურ კონცენტრაციას ადამიანური ცნობიერების წინაშე მდგარი სხვა დიდი პრობლემები ითხოვს, როგორც ეს ხდება, მაგალითად, იგივე რილკესთან. თუმცა, ეს საკითხი - დანაშაულისა და ცოდვის შეგრძნება, - ნამდვილად ცალკე საკითხია, რომელსაც სერიოზული კვლევა სჭირდება, თუნდაც ესა თუ ის კულტურული სივრცე (მაგალითად, ქართული) სულაც არ იყოს დაღდასმული ამ განცდით, ბესიკ ხარანაულის პოეზიაში ასეთ სიტყვებს რომ პოულობს: "ქენჯნა! ქენჯნა! - მომახარეს ანგელოზებმა!" "კაციც, როგორც კი გაიღვიძებს და თვალს გაახელს, დამნაშავეა... თუნდაც ღამის სიზმრების გამო..."
ცოდვისა და დანაშაულის განცდასთანაა გადაჯაჭვული და სინდისიდან მოედინება სირცხვილის განცდაც. ეს განცდები შიშველ ნერვებად თრთიან ბ. ხარანაულის პოეზიაში, რომელიც ალბათ ყველაზე დაუცველი და "შიშველი" პოეტია ქართველ პოეტებს შორის (როგორც მილენამ თქვა ფრანც კაფკაზე: "ის იყო შიშველი ჩაცმულთა შორის"-ო).

"დედა გვაკლია ყველას, დედა,
ეს კი არ, ნაოჭასხმული,
ის - დიდი დედა -
ქუთუთოებქვეშ შემნახავი ჩვენი სირცხვილის."

სირცხვილის თემის ხელახალი აქცენტირება პოეტის ტექსტში "ახალ დროებას" უნდა გამოეწვია: კერძოდ, ცხოვრების სცენაზე "კოლექტიური უსინდისობის" წარმომადგენელთა სხვადასხვა პარტიებისა თუ პოლიტიზებული ჯგუფების გამოჭრას, რომლებმაც დაიწყეს არა მხოლოდ წარბშეუხრელად დაკანონება უსირცხვილობისა, არამედ ენობრივი ველის, სიტყვის, როგორც ასეთის, შერყვნაც ახალი ენერგიით და ახლებურად ვითომცდა კომუნისტური უბირობის დასამარცხებლად:

"საიდან აქვთ ამ ადამიანებს ასეთი რწმენა და თავდაჯერება... იმ სიმორცხვეს ვერ ვამჩნევ მე მათ საუბარში, რომელიც უნდა ახლდეს ხოლმე სიტყვას წარმოთქმულს. რადგანაც სიტყვა, კაცის გულში დაბადებული, ბაგეებამდე რომ გაივლის ასი წლის სავალს, იქ შედგება და შეყოვნდება, ზედ იმ ზღურბლზე საბოლოოდ თავს შეიმოწმებს, რადგანაც იცის, ის იქნება, რაც გამოჩნდება... სად და როდის ისწავლა ეს მთავარი სიბრძნე ბუნების წესებს დაყოლილმა ადამიანმა. ადიდებულ მდინარის წინ? უფსკრულის პირას?".

ყოველივე აქედან გამომდინარე, თავად "პოეტი" და "პოეზია" ბესიკ ხარანაულის შემოქმედებაში განძარცვილია ტრადიციული შარვანდისაგან. პოეტს არა მხოლოდ აღარ გააჩნია კარგა ხნის წინ გაუქმებული წოდება: "მეფე", "წინამძღოლი", "გედი", "ღმერთი", "მგოსანი", "გზის გამკაფავი"... და ა. შ. ანდა "დაფნისა" თუ "ძვირფასი თვლებით" მოჭედილი სხვა რამ გვირგვინი, არამედ თავის ლექსში იგი აღარც უპირისპირდება გარემოს ვითარცა წმინდა, სპეტაკი, უცოდველი და რჩეული - "უწმინდურს", "უბადრუკსა" და "უკეთურს". იგი, არსებითად და ძირითადად, საკუთარ თავს უპირისპირდება, როგორც უცოდველი ცოდვიანს.
ამიტომაა ბესიკ ხარანაულის პოეზიაში უკვე მაქსიმალურად შესუსტებული ლირიკული სუბიექტის ტრადიციული თვითგანდიდება და ნარცისიზმი: როდესაც პოეტი, ვითარცა "წმინდა", მხოლოდ სხვათა "უწმინდურებით" იტანჯება. ბ. ხარანაულის პოეტი დამტევი და მატარებელია ამქვეყნიური ცოდო-მადლისა. გარდა იმ ერთი "მშვენიერი წამისა", იმასაც ლექსი რომ წასტაცებს ხოლმე, იგი არის "ჩვეულებრივი და თავის თავის არმსურვებელი". და მას მხოლოდ ტანჯვის განსაკუთრებული უნარით, სირცხვილისა და ცოდვის სხვაზე ძლიერი განცდით მიენიჭება პოეტის ხარისხი: "ერთი ცრემლით მეტი ვარ თქვენზე". ხოლო ტანჯვის უნარი ნიჭის შემადგენელი ნაწილია.
სწორედ ეს უწყვეტი ტანჯვა და სევდა ადამიანისა და ცხოვრების "ასეთობის" - მათი რაღაც არსებითი დაზიანებულობის გამო, ეს გაშიშვლებული ნერვები წარმოქმნიან იმ სადინრებს, რომლებითაც ამ "მიწიერ" პოეზიაში ზოგჯერ შემოედინება ხოლმე ზემიწიერი, უსახელო და მიღმიერი იმ "კუნძულიდან", რომელიც არის:
...მატერიკებს შორის,
წყნარი ადგილი
სახელშეურქმეველი
როგორც ღიობი
სიკვდილსა და სიცოცხლეს შორის,
როგორც მომხდარსა და არმომხდარს შორის...